این دفتر دومین بخش جلد دوم تأملی دربارۀ ایران است که دفتر نخست آن پیشتر با عنوان فرعی مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی انتشار پیدا کرده بود. در این بخش نیز توجه ویژه‌ای به آشکار شدن نشانه‌های بحران در نظام خودکامه، تکوین نطفه آگاهی ملی و تاریخ پدیدار شدن مفاهیم نوآیین و تحول آنها داشته و کوشیده‌ام این وجه مهم از تاریخ معاصر ایران را که با اصلاحات عباس میرزا در دارالسلطنه تبریز آغاز شده بود، دنبال کنم. در دفتر نخست این جلد به معنایی که من از مکتب تبریز مراد می‌کنم اشاره کرده‌ام. در این بخش نیز آن بحث را دنبال کرده‌ام و در تأیید این گفته مجتبی مینوی که درباره نخستین کاروان معرفت نوشته بود: «این کاروان از آذربایجان روانه شد و مقدمات تمدن اروپایی را از انگلستان وارد ایران کرد و اولین ایالتی که مرکز شیوع نظامات و تأسیسات فرنگی شد، آذربایجان بود»، کوشش کرده‌ام به وجوه دیگری از تجددخواهی ایرانیان، که از تبریز آغاز شد و برخی از تبریزیان نقشی پراهمیت در به ثمر رساندن آن ایفاء کرده‌اند، اشاره کنم.

درآمد