مارکس به پیروی از هگل در بررسی تکامل انسان در جامعه، روشی همانند او به کار می‌گیرد. انسان ابتدایی، انسان قرون وسطی و انسان جامعۀ صنعتی در عین بیماری، بیمار نیستند، زیرا مرحله‌ی ضرور از تکامل را طی می‌کنند. همانگونه که کودک برای بزرگسال شدن، راهی جز رشد جسمانی-روانی ندارد، نوع انسان نیز، در فرایند تسلّط بر طبیعت و جامعه به منظور انسان شدن، راهی جز رشد اجتماعی ندارد. هر گونه غیر عقلایی بودن گذشته اگرچه تاسّف‌بار است در حد ضرورت عقلایی است.

صفحه 89