گلی امامی: مروری بر زندگی و آثار

گلی امامی مترجم ادبی نام آشنایی است که با هر جست‌وجوی ساده‌ای میان کتاب‌ها، به نام او برمی‌خوریم. اگر میان کتاب‌های ادبیات در کتاب‌فروشی‌ها بگردیم و یا در سایت‌های معرفی کتاب به دنبال خرید کتابی باشیم، گلی امامی نامی است که بارها آن را می‌بینیم و دلمان به اهمیت و اعتبار کتاب گرم می‌شود.

گلرخ ادیب محمدی که به نام گلی امامی مشهور است، از برجسته‌ترین مترجمین معاصر است. اهمیت ترجمه و مترجم خوب برای هیچ کتاب‌خوانی پوشیده نیست. تنها اگر گذرتان به کتابی با ترجمه‌ی بد افتاده باشد، می‌توانید تصدیق کنید که ترجمه‌ی ضعیف تا چه اندازه روح کتاب را تلف می‌کند. برای همین است که حضور کسانی هم‌چون گلی امامی برای مخاطبان فارسی زبان غنیمت است.

گلرخ ادیب محمدی که بعدها با نام خانوادگی همسرش به فعالیت ادامه داد در سال 1321 به دنیا آمد. او به واسطه‌ی شغل پدرش که فرماندار بود، دوران کودکی و نوجوانی خود را در شهرهای مختلف گذراند و بعدها از این تجربیات خود استفاده کرد.

سرانجام در جوانی در تهران ساکن شد و تحصیل خود را در دانشکده هنرهای تزئینی ادامه داد تا این‌که به دلایل خانوادگی به آلمان مهاجرت کرد. او خیلی اتفاقی به دنیای ترجمه راه پیدا کرد. در آلمان، مدرسه‌ای مناسب رشته‌ی خود پیدا نکرد و تصمیم گرفت به مدرسه‌ی مترجمی اشمیت برود و در آن‌جا تحصیل کند. همین تصمیم مسیر زندگی او را تغییر داد. او دو سال در این مدرسه ماند و سپس برای تحصیل در رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی به انگلستان رفت. در انگلستان با کریم امامی آشنا شد و بعد از ازدواج با او، به ایران بازگشت.

یکی دیگر از اتفاقات مهم زندگی او بعد از بازگشت به ایران رخ داد. او به عنوان منشی در انتشارات فرانکلین مشغول به کار شد.

انتشارات فرانکلین:

شرکت انتشارات فرانکلین از بزرگترین و تقریبا تاثیرگذارترین شرکت‌ها در اوضاع نشر ایران بود. این شرکت که شعبه‌ای از شرکت انتشارات آمریکایی در تهران بود با هدف نشر و ترجمه‌ی آثار آمریکایی به زبان کشورهای در حال توسعه شروع به کار کرد؛ اما بعدها کارش را گسترش داد و باعث به وجود آمدن تغییرات اساسی در اوضاع نشر ایران شد. برای اولین بار در این شرکت انتشارات بود که ویراستاری، صفحه‌بندی و طراحی جلد به شکل نوین امروزی انجام شد. انتشارات فرانکلین از پیشروترین و نوآورترین گروه‌هایی بود که در آن زمان فعالیت می‌کردند. کار کردن در چنین فضایی برای گلی امامی مثل دانشگاه بود. او از فرصت‌های خوبی که در این جایگاه برای او پیش می‌آمد نهایت استفاده را ‌می‌کرد.

گلی امامی در مصاحبه‌ای که با خانم ندا عابد (مجله‌ی آزما، 1399: 46) داشتند،  درباره‌ی این‌که می‌گویند که چطور وارد کار ترجمه شدند:

« فرانکلین چون در هر زمینه‌ای از نشر پیشروتر بود، بخشی مختص کتاب‌های کودک و نوجوانان داشت که سردبیری آن هم با خانم مهدخت صنعتی، خواهر آقای صنعتی بود. یک روز ایشان با کتابی آمد پیش من و گفت من این کتاب را خوانده‌ام و دوست داشته‌ام، تو هم بخوان و نظرت را بگو.

کتاب را که بسیار شیرین و روان بود، یک شبه خواندم و نظرم را به او گفتم. گفت دلت می‌خواهد ترجمه‌اش کنی، تا آن زمان به ترجمه فکر نکرده بودم. ولی چون کتاب سخت تحت تاثیرم قرار داده بود، گفتم امتحان می‌کنم. نام کتاب سرافینا نوشته‌ی مریک هریس بود.»

امامی از این فرصت استفاده کرد و استعداد خود را نشان داد. ترجمه‌ی کتاب سرافینا در همان سالی که منتشر شد ( 1349 ) برنده‌ی جایزه‌ی یونسکو برای ترجمه‌ی بهترین کتاب نوجوانان شد.

این کتاب، هنوز هم کتاب پرفروشی است. کتاب خوش‌خوانی که مادران به دختران نوجوانشان هدیه دادند. مادرانی که نوجوانی‌شان را با خواندن سرافینا و پی پی جوراب بلند گذراندند. کتاب‌هایی که خاطرات کودکی چند نسل را شیرین کردند.

سرافینا، اولین کتابی که گلی امامی ترجمه کرد:

داستان سرافینا، داستان دختری ده دوازده ساله است که در دهه‌ی پنجاه قرن بیست، در یک شبانه‌روزی انگلیسی درس می‌خواند. بعد از موفقیت این کتاب، به سراغ ترجمه‌ی کتاب دوم، پی پی جوراب بلند نوشته‎‌ی آسترید لیندگرن رفت. ترجمه‌ی این کتاب نیز به اندازه‌ی کتاب اول موفق از آب در‌آمد. پی پی جوراب بلند داستان دختری ده دوازده ساله است که قدرت بدنی عجیبی دارد و نثر کتاب، طنزآمیز و گیراست. این کتاب نیز برنده‌ی جایزه‌ی بهترین ترجمه‌ی داستان شد و بعد از موفقیت این کتاب بود که گلی امامی رسما وارد حیطه‌ی ترجمه شد.

کتابخانه‎‌ی دانشگاه فارابی، ماندگارترین اثر اوست:

قبل از این‌که به دیگر کتاب‌هایی که ترجمه کرده‌اند اشاره کنیم، بهتر است از دیگر فعالیت‎‌هایشان که برای خودشان نیز به قدر کتاب‌هایشان اهمیت دارد، بگوییم.

یکی از کارهایی که ایشان با لذت و شعف خاصی از آن سخن می‌گویند، تجهیز کردن کتابخانه‌ی دانشگاه فارابی و کتابداری در آن دانشگاه بود.

در سال‌های آخر سلطنت پهلوی، فرح دیبا قصد داشت که به تقلید از کشورهایی هم‌چون فرانسه، دانشگاهی برای هنر تاسیس کند، این بود که دانشگاه فارابی را تاسیس کرد و گلی امامی مسئول تجهیز و طبقه‌بندی کتابخانه‌ی این دانشگاه شد و در ظرف سه سال نه هزار جلد کتاب را از سراسر جهان برای این کتابخانه خریداری کرد. بعد از انقلاب اسلامی این دانشگاه به همراه چند دانشگاه دیگر در هم ادغام شدند و دانشکده‌ هنر کنونی را شکل دادند. این کتاب‌ها هنوز هم با مهر دانشگاه فارابی در میان کتاب‌های دانشکده موجودند.

بعد از انقلاب او به همراه همسرش، کریم امامی که قبل از انقلاب با دولت وقت همکاری داشتند، برای مدت‌های طولانی بیکار ماندند. آن‌ها برای رهایی از بیکاری و فشار اقتصادی، انتشارات زمینه را در خانه‌ی خود راه‌اندازی کردند. مدتی در زمینه‌ی نشر کتاب‌های هنری فعال بودند و کتاب‌های خوب و مهمی نیز به چاپ رساندند؛ اما بعدها به علت مشکلات مالی انتشاراتی را تبدیل به کتابفروشی کردند.

کتابفروشی زمینه تا سال‌ها پاتوق فرهنگی اهل هنر بود و سرانجام در سال‌های دهه‌ی هشتاد بسته شد. بعد از این اتفاق و فوت آقای کریم امامی، گلی امامی به طور تمام وقت مشغول ترجمه شد.

در میان ناشران مرسوم است که کتاب‌هایی را انتخاب می‌کنند و ترجمه‌ی آن را به مترجمان سفارش می‌دهند؛ اما گلی امامی کتاب‌هایش را خودش انتخاب می‌کند. او بیشتر کتاب‌هایی را انتخاب می‌کند که درگیری روحی و احساسی زیادی برایش داشته‌اند. او مترجم ادبی است و بیشتر رمان، داستان کوتاه، نقد ادبی و کتاب‌های سینمایی را ترجمه کرده است. او تاکنون بیش از سی جلد کتاب از نویسندگان مطرحی هم‌چون اینگمار برگمن، یوستین گاردر، آلن دوباتن، سیلویا پلات و یوهانس ورمر به زبان فارسی برگردانده است.

همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته شد، او ترجمه را با کتاب‌های نوجوانان شروع کرد. هرچند که این مسیر به طور اتفاقی برای او پیش آمد، اما این شیوه را درست‌ترین راه برای شروع ترجمه می‌داند و به مترجم‌های تازه‌کار پیشنهاد می‌کند که از کتاب‌های نوجوانان شروع کنند، چرا که کتاب‌های نوجوانان دایره‌ی واژگان مناسب و جملات ساده‌تری دارند.

او بعد از تجربه‌ی کتاب نوجوانان به سراغ کتاب بزرگسالان رفت و کتاب شش صحنه از یک ازدواج از اینگمار برگمن را ترجمه کرد. این کتاب مانند بیشتر کتاب‌هایی که امامی ترجمه کرده است، درباره‌ی روابط است. کتاب داستان یک زوج موفق را روایت می‌کند، که پس از سال‌ها زندگی مشترک، رابطه‌شان دچار تنش شده است. این ترجمه هنوز و بعد از بیشتر از چهل سال، معتبر و خواندنی است.

لیست کتاب‌هایی که او ترجمه کرده است بسیار طولانی است. ترجمه کار اصلی و حرفه‌ای او بوده است و پرداختن به ده‌ها عنوان کتابی که او ترجمه کرده است؛ ساعت‌ها کار و دانش تخصصی لازم دارد. در این میان ما چند عنوان کتاب معروفی را  بررسی می‌کنیم، که او ترجمه کرده است و با اقبال عمومی مواجه شده است.

ترجمه‌ی کتاب‌های آلن دوباتن:

وضعیت حق تالیف و قانون کپی رایت در ایران هنوز چندان به سامان نیست و قوانین حرفه‌ای و اخلاقی در رابطه با کتاب‌ها و نویسندگان آن‌ها رعایت نمی‌شود؛ اما گلی امامی برای درک بهتر آثار و به دست‌آوردن بهترین ترجمه و احترام به حقوق نویسنده، تا جایی که به آن‌ها دسترسی داشته باشد، با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کند و کتاب‌های آلن دوباتن را تحت نظر خود او به فارسی ترجمه کرده است.

او تاکنون کتاب‌های جستارهایی درباره‌ی عشق، هنر سیر و سفر و پروست چگونه می‌تواند زندگی شما را تغییر دهد، را از دوباتن ترجمه کرده است.

دوباتن نویسنده‌ای است که فلسفه را به زبان ساده و برای کاربرد در زندگی روزمره نوشته است. انتخاب چنین کتاب‌هایی برای ترجمه، نشان از خوش سلیقگی مترجم است. مترجم‌ها دریچه‌ی جامعه به جهان تفکر بیرونی هستند. یک مترجم خوب با انتخاب خود، نویسنده و تفکر جدیدی را به جامعه معرفی می‌کند

کتاب‌ جستاری درباره‌ی عشق، کتاب جمع و جور و روانی است که ضمن تعریف کردن رابطه‌ای عاشقانه میان دو شخص، به تحلیل روابط انسانی و عشق و تغییر و تحول آن در طول زمان می‌پردازد.

در کتاب هنر و سیر و سفر، نویسنده به بررسی مکان‌ها و رابطه‌ی انسان و جغرافیا می‌پردازد و تاثیری را نشان می‌دهد که اماکن مختلف بر روح انسان می‌گذارد.

کتاب پروست چگونه می‌تواند زندگی شما را تغییر دهد، از مهم‌ترین کتاب‌های آلن دوباتن است. او در این کتاب به بررسی زندگی مارسل پروست و آثار او می‌پردازد. دوباتن از طریق بررسی زندگی پروست به مرور درسنامه‌های فلسفی و توضیح کاربست آن‌ها در زندگی روزمره پرداخته است. خانم امای درباره‌ی ترجمه‌ی آثار آلن دوباتن می‌گویند:

« در مورد ترجمه‌ی آثار یک نویسنده‌ی خاص باید بگویم که من این کار را در مورد آقای آلن دوباتن کرده‌ام و متوجه شده‌ام وقتی تو از یک نویسنده چند کتاب ترجمه می‌کنی، چنان با سبک و نثر او اخت می‌شوی که ترجمه‌های بعدی به مراتب روان‌تر و آسان‌تر است.

من از طریق ایمیل با ایشان در تماس بوده‌ام و وقتی ماجرای کپی رایت را شنید بسیار تعجب کرد ولی لاجرم پذیرفت و فقط خواست نسخه‌ای از ترجمه را برایش بفرستم. در تماس بودن با نویسنده علاوه بر رعایت اصول اخلاقی، حسن دیگرش برای مترجم این است که اگر به مشکلی در متن بر بخورد با نویسنده آن را حل کند.» ( همان مصاحبه: 54 و 53)

ترجمه‌ی کتاب دختری با گوشواره‌ی مروارید نوشته‌ی تریسی شوالیه:

دختری با گوشواره‌ی مروارید، رمان زیبا و جذابی است که در ایران نیز بسیار پرفروش بوده است. بدون شک ترجمه‌ی خوب این اثر در استقبال از آن تاثیرگذار بوده است. علاوه بر این‌ها این کتاب، در جامعه‌ی جهانی نیز مشهور است. داستان این کتاب برگرفته از یک نقاشی معروف به همین نام از یان ورمر است. این تابلوی نقاشی بسیار ارزشمند و بحث‌برانگیز است. داستان‌ها و افسانه‌های زیادی وجود دارد، درباره‌ی این‌که دختری که در تابلو است، چه کسی است. تریسی شوالیه نیز با پرورش این سوال و مستندات موجود، داستانی خیالی از این تابلو، نقاش آن و دخترک در نقاشی نوشته است.

ترجمه‌ی کتاب حباب شیشه‌ای نوشته‌ی سیلویا پلات:

حباب شیشه‌ای جزو معدود کتاب‌هایی است که نویسنده این چنین عریان و بی‌پرده در آن خودافشایی می‌کند. این کتاب تنها رمانی است که از سیلویا پلات، منتشر شده است. سیلوا درست مدتی بعد از چاپ این کتاب، به زندگیخود پایان داد و از رنج سال‌ها افسردگی مزمن رهایی یافت.

این رمان، هرچند که با نام‌های مستعار نوشته شده است؛ اما زندگی‌نامه‌ی خودنوشت این شاعر است. او در این کتاب به جزئیات پایبند است و به نوعی حریم خصوصی خود را نقض می‌کند.

او پدر خود را در کودکی از دست داده بود و این اتفاق رابطه‌ی عاطفی او را در سال‌های بعد تحت الشعاع قرار داده بود و به تفضیل، به روایت این اتفاقات و ماجراها در رمان خود پرداخت. صراحت لهجه و صداقت لحن نویسنده این کتاب را خواندنی کرده است.

ترجمه‌ی کتاب زندگی کوتاه است نوشته‌ی یوستین گردر:

داستان زندگی کوتاه است، کتاب متفاوتی از نویسنده‌ی کتاب معروف دنیای سوفی است.

گردر ادعا می‌کند که در یک حراجی، نسخه‌ای از یک کتاب قدیمی پیدا می‌کند که گویا نامه‌ای است هشتاد صفحه‌ای که نویسنده‌ی آن معشوق سنت آگوستین است. سنت آگوستین، فیلسوف و قدیس قرن چهارم میلادی است که هرگز ازدواج نکرد؛ اما سال‌ها ( نزدیک به دوازده سال ) با معشوقه‌ی خود، یعنی نویسنده‌ی همین نامه، زندگی کرد و از او فرزندی نیز داشت؛ اما هرگز نتوانست با او ازدواج کند.

این کتاب که آمیخته با تخیل نیز هست، داستان زندگی همین قدیس است که با قلم عجیب گردر نوشته شده است که گلی امامی نیز به خوبی توانسته است از پس ترجمه‌ی آن بر بیاید.

بحثی قدیمی در زمینه‌ی ترجمه وجود دارد و آن این سوال است که مترجم تا چه اندازه باید به متن اصلی وفادار بماند؟ پاسخی که مترجم به این سوال بدهد، سبک کاری او را مشخص می‌کند.

امامی در پاسخ به این سوال، با استناد به جمله‌ای معروف که « مترجم خائن است » و مترجم غیر خائن نداریم، توضیح می‌دهد که برای او، رساندن مفهوم و جان مایه‌ی اثر، مهم‌تر از وفاداری کلمه به کلمه به اثر است. از نظر خوب، مترجمی خوب است که کتابش بوی ترجمه ندهد. به همین علت است که آثار او دلنشین است. او اصول مناسبی را برای خود وضع کرده است که پایبندی به آن‌ها، نام او را در عرصه‌ی ترجمه، معتبر کرده است.