عدالت در حوصله تاریخ نمی گنجد تاریخ گاهشمار خونسرد پیروزیهاست و بیگانه با ارزشگذاری‌های اخلاقی او تنها به ظفرمندان می نگرد و به شکست دیدگان عنایتی نمی دارد، بی هیچ پروا، گروها گروه این سربازان بی نام و نشان را به مغاک فراموشی در می افکند. بی هیچ پاس و سپاسی. اما در حقیقت هر کوششی که از سر ایمان ناب کرده می‌شود هر نیرویی که مایه از اخلاق آدمی می‌گیرد در عالم یکسره به هدر نمی رود و نابود نمی‌شود شکست آنانی که آرمانشان پیشتر از زمانه و فراتر از آن می رود، شکست نیست زیرا پایندگی آرمانها بسته به کسانی است که با مرگ و زندگی خویش ایمان به آن را شهادت می‌دهند در «عالم معناه پیروزی و شکست معنی دیگری دارد و از این رو جا دارد که نوبه نو همگان را که اینچنین در برابر تندیس‌های ظفرمندان خیره مانده اند هشدار داد که قهرمانان حقیقی بشریت کسانی نیستند که برگورستانهای بیشمار و زندگیهای برباد رفته مردمان سلطنت گذرای خود را برپا می دارند؛ بلکه همانا آنانند که با دست تهی و بی هیچ نیرویی در مبارزه با قهر کور از پا در افتاده اند چون سباستین کاستلیو در برابر کالون؛ در کارزاری برای آزادی وجدان و به خاطر فراز آوردن سلطنت انسانیت بر زمین.
صفحه15