پنجشنبه ۲۲ خرداد ۱۳۹۹
دنیای هنری در اواخر قرن نوزدهم و بیستم میلادی دستخوش تغییرات عمده‌ای شد. تعاریف با سرعت بیشتری نسبت به قبل تغییر کردند؛ به شکلی که قرن بیستم را می‌توان نقطه‌ی عطفی برای علوم انسانی، خصوصاً دنیای هنری، قلمداد کرد؛ «در این قرن روان‌شناسان، نقاشان، پیکره‌سازان، رقصندگان، نویسندگان و شاعران، مدام در حال ساختن پلی میان دنیای خودآگاه و ناخودآگاه بودند؛ اما تئاتر همیشه لنگان عقب مانده بود.» (اوانز 1369:8)
تئاتر تجربی[1] در نوزده بخش با شیوه‌ی تحلیلی-توصیفی تلاش می‌کند که تغییرات دنیای تئاتر قرن بیستم را روایت و بررسی کند. اصطلاح «تئاتر تجربی» یا «تئاتر آوانگارد» به آن دسته از تئاترهایی گفته می‌شود که در پی ردّ شیوه‌های سنتی موجود بوده و هنرمندانشان زندگی هنری خود را وقف پیدا کردن زبان و بیان هنری تازه‌ای کرده‌اند. هنگام روایتِ یک اثر هنری، واردشدن دیدگاه و سلیقه‌ی شخصی راوی محتمل است؛ اما :
«در پرداختن به چهره‌های معاصر کوشیده‌ام تا از هر نوع داوری بپرهیزم و تنها در اندیشه‌ی دستیابی به جوهر‌ه‌ی کار یک هنرمند باشم. با هانری مور[2] هم‌عقیده‌ام که می‌گوید آنچه واقعاً به حساب می‌آید، دیدی است که یک کار هنری عرضه می‌کند، یعنی کیفیت ذهنی‌ای که در ورای آن کار هنری به چشم می‌خورد؛ نه شیوه‌ای که کار هنری با آن انجام شده است.» (اوانز 1369:11)
هنر نمایشی و بالطبع تئاتر، بیشتر تاثیر خود را مدیون جنبه‌های دیداری و شنیداری‌اش است؛ لذا بخشی از اثرگذاری آن هنگام ورود به چارچوب کلمات از بین می‌رود. درعوض نثر شاعرانه‌ی جیمز روز-اوانز کمبود ناشی از مکتوب‌شدن یک مقوله‌ی دیداری-شنیداری را جبران می‌کند. مثلاً دیدار دو نظریه‌پرداز هم‌عصر،کریگ و آپیا، را این‌چنین بیان کرده است:
«آپیا و کریگ در سال ۱۹۱۴ افتخارات خود را در نمایشگاه بین‌المللی تئاتر زوریخ باهم به اشتراک گذاشتند. در آن هنگام هیچ‌کدام یکدیگر را نمی‌شناختند. کریگ برای ملاقات آپیا به ایستگاه قطار رفت. آن دو همدیگر را تقریباً از روی غریزه شناختند. هنگامی‌که آپیا هنوز دور بود، کریگ بازوانش را برای خوشامدگویی از هم گشود و در این حال دو طرف شنلش از هم بازشده بود؛ مثل بال‌های یک پرنده.» ( اوانز 1369:67)
کتاب از استانیسلاوسکی در روسیه شروع کرده و راه خود را تا پیتر بروک در انگلستان ادامه می‌دهد و در این میان از تمام کشورهای شرقی و غربیِ‌ِ موثر به روی جریان اصلی تئاتر تجربی سخن می‌گوید؛ از هنرمندانی می‌گوید که هیچ‌گاه دیدگاه خود را قطعی و تثبیت‌شده نیافتند و مدام تلاش می‌کردند تا نوعی کیفیت پویا را در روال کاری خود داشته باشند و از تمام امکانات پیش رویشان بهره ببرند؛ مثلا پیتر بروک در حال تلاش برای خلق نوعی سبک تئاتری بود تا برای همه‌ی مردم زمین قابل‌فهم باشد؛ یعنی زبانی که متکی به زبان یک اقلیم خاص نباشد؛ اولین آزمون خودش را در سال 1971 در شیراز[3] انجام داد. با اینکه اثر تولیدی بسیار مورد تحسین واقع شد؛ اما :
بروک از کار خود ناخشنود بود؛ احساس می‌کرد که نتیجه‌ی کار خیلی محدود و خصوصی است؛ استدلالش این بود که تئاتر باید دربرگیرنده‌ی جدی و شوخی، معنویت و جسمانیت و موردپسند خاص و عام باشد. بدین ترتیب بود که بروک به منطق‌الطیر، شاهکار قرن دوازدهم میلادی[4]، اثر فریدالدین عطار روی آورد تا تئاتری بیافرید که هرکجا به اجرا درآید، برای همه، اعم از خاص و عام، قابل‌فهم باشد. (اوانز 1369:229)
این کتاب، هم مناسب کسانی است که می‌خواهند فعالیت تئاتری داشته باشند و هم مناسب کسانی که صرفاً مخاطب تئاتر هستند. کتاب سرشار از نقل‌قول‌هایی از منابع گوناگون، از انجیل گرفته تا منطق‌الطیر، است. خواندن تاریخ همواره منجر به وسعت دید انسان می‌شود؛ «آدمی هرچه بیشتر تاریخ بداند، بیشتر درمی‌یابد که افق دیدش را باید گسترده‌تر کند و بیاموزد که نه به مقیاس عمر یک فرد، بلکه باید به مقیاس نسل‌ها بیندیشد.» (اوانز 1369:25) با خواندن تاریخ متوجه یک «کل به‌هم‌پیوسته» می‌شویم؛ متوجه می‌شویم که تنها با ایستادن به روی دوش پیشینیان می‌‌توانیم تغییری ایجاد کنیم. با تئاتر تجربیمی‌توان به‌عنوان یک داستان مواجه شد؛ داستانِ هنری که انسان‌های زیادی در آن به جستجوی حقیقت پرداخته‌اند. نکته‌ای که البته اصلا نباید نادیده گرفت این است که این کتاب در دهه ۹۰ میلادی نوشته شده است. عنوان فصل آخر کتاب، «به سوی سال ۲۰۰۰ است». تقریبا ۳۰ سال از نگارش این کتاب گذشته است. تئاتر جهان و ایران به راه جدیدی وارد شده و بسیاری از بحث‌هایی که در آخر کتاب به عنوان «فرضیه» مطرح شده است، اکنون یا به صورت «نظریه» درآمده‌اند یا کلا به دست فراموشی سپرده شده‌اند. نکته‌ي مهم همان جست‌وجوی مداوم و به دور از خستگی است. بخشی که نویسنده از آن به عنوان هسته‌ی فعالیت‌های تجربی یاد می‌کند.
گفته‌ی من با شمایم روز و شب یک‌نفس فارغ نباشید از طلب
چون چنین با یکدیگر همسایه‌ایم تو چو خورشیدی و ما هم سایه‌ایم[5]
تئاتر تجربی از استانیسلاوسکی تا پیتر بروک
[1] تئاتر تجربی: از استانیسلاوسکی تا پیتر بروک؛ جیمز روز اوانز؛ ترجمه‌ی مصطفی اسلامیه؛ انتشارات سروش؛ تهران؛ 1369
[2] مجسمه‌ساز آوانگارد انگلیسی قرن بیستم
[3]در چارچوب پنجمین دوره‌ی جشن هنر شیراز؛ سال 1350 هجری شمسی.
[4]قرن ششم هجری
[5]دیباچه‌ی منطق‌الطیر عطار.
در حال حاضر دیدگاهی برای این مقاله ثبت نشده است.