پنجشنبه ۱۴ مهر ۱۴۰۱
سال‌های دهه‌ی شصت میلادی، چهل شمسی، در ایران مصادف بود با آغاز تاثیرپذیری بسیاری از مبارزان از الگوی مبارزه‌ی قهرآمیز و مسلحانه در جهان. الگوهایی که تحت تاثیر اندیشه‌های مائو، رهبر چین کمونیست، و چه‌گوارا، یکی از رهبران انقلاب کوبا، برای بسیاری از جوانان جذابیت ویژه‌ای داشت. این نوع مبارزات در ایران پس از سرکوب‌های خونین سال چهل‌ودو و با به بن‌بست رسیدن مذاکرات احزابی همچون جبهه ملی با رژیم پهلوی آغاز شد. در نتیجه ترقی‌خواهان و به ویژه دانشجویان که سرکوب‌های گذشته و حال را قابل اغماض نمی‌دانستند، برای پیشبرد اهداف خود به مبارزه‌ی مسلحانه روی آوردند. ماجرای قیام سیاهکل، نخستین قیام مسلحانه‌ای‌ست که به زودی نه تنها فضای سیاسی بلکه جامعه‌ی هنری ایران را نیز تحت تاثیر قرار می‌داد. به طور مثال ایرج جنتی عطایی در یکی از ترانه‌های معروف خود، به نام جنگل، به توصیف این قیام می‌پردازد. ترانه‌ای که با صدای داریوش اقبالی در همان سال‌ها با حربه‌ی موسیقی فیلم، از تیغ سانسور ساواک جان به در می‌برد.
این قیام و در پی آن سرکوب خونینش سرآغاز شکل‌گیری بسیاری از سازمان‌های مسلحانه‌ای می‌شود که سال‌های دهه پنجاه شمسی فکر و ذهن سازمان امنیت را به خود مشغول می‌کنند.
انوش صالحی در این کتاب پس از بررسی اوضاع ایران از زمان تشکیل گردهمایی جبهه ملی دوم در میدان جلالیه تهران، پارک لاله فعلی، سراغ افرادی همچون بیژن جزنی و عباس سورکی می‌رود و با پیگیری زندگی آنها روند شکل‌گیری گروه مسلحانه‌ی‌شان را در دل اتفاقات پرآشوب دهه‌ی چهل دنبال می‌کند.
عصر حسرت
نویسنده در بخش ابتدایی به تشریح اوضاع سیاسی اجتماعی ایران از سال‌های پس از کودتا تا قیام دانشجویان و معلمان و ماجرای پانزده خرداد سال چهل و دو، با زبانی رمان‌گونه و توصیفی می‌پردازد.
فضای پلیسی و وحشت بر جامعه سایه افکنده است و تلاش‌های جبهه ملی دوم برای آشتی با حکومت نه تنها ره به جایی نمی‌برد بلکه دانشجویان و گروهی از جوانان را به طور کامل از اصلاح امور ناامید می‌کند. حزب توده که از سال‌های کودتا در کوچ اجباری به سر می‌برد، روند ارتباط گیری با هسته مخالفان در ایران را از نو پیگیری می‌کند. با استعفای علی امینی و توقف فعالیت‌های جبهه ملی سوم، دیگر هیچکس به بهبود اوضاع، از طریق اصلاحات سیاسی، امیدی ندارد. دستگیری دانشجویان معترض همچون بیژن جزنی و همچنین مجموعه اتفاقات بعدی در نیمه دوم دهه چهل، روند شکل‌گیری گروه‌های مبارز در ایران را سرعت می‌بخشد. انوش صالحی با نثرِ جذاب و پر جزییاتش همچون یک راوی بی‌طرف چندوچون این ماجراها را به تفصیل برای مخاطب شرح می‌دهد.
عناوین فصول این بخش شامل : تهران، میدان جلالیه – بهار تهران – در راه کنگره و ماه خرداد است.
بیم و امید
نیمه دوم دهه چهل دوران تثبیت قدرت شاه به‌خاطر رونق نسبی اقتصادی از یک سو و بالابردن هزینه فعالیت سیاسی از جانب ساواک از سویی دیگر است؛ اما در همین زمان زیر پوست شهر تهران اتفاقاتی در جریان است. با آزاد شدن بیژن جزنی و سایر دانشجویان از زندان آنها رفته رفته اقدام به تشکیل گروهی زیرزمینی می‌کنند که خیلی زود هدف خود را مبارزه مسلحانه تا سقوط رژیم پهلوی قرار می‌دهند. آنها برای این منظور کوه‌های شمال ایران را به عنوان اولین مکان برای آغاز عملیات مسلحانه انتخاب می‌کنند. انوش صالحی با بررسی موشکافانه‌ی زندگی رهبران گروه، نحوه‌ی عضوگیری و تشریح سرقت‌های مسلحانه‌ی آنها از بانک‌ها برای بدست آوردن پول به خوبی شرایط زیستی و فکری آنان را پیش روی مخاطب می‌گذارد.
در اواخر دهه چهل و جریان مبادله سلاح، بیژن جزنی و عباس سورکی از رهبران اصلی گروه توسط ساواک دستگیر می‌شوند. در ادامه فصول این بخش نویسنده با بررسی شرایط سیاسی حاکم بر کشور روند بازسازی گروه را این‌بار در طیف دیگری از دانشجویان معترض همچون احمدزاده و امیرپرویز پویان جستجو می‌کند. شاید ذکر این نکته نیز خالی از جذابیت نباشد اگر بدانیم مسعود کیمیایی در سال‌های آتی شخصیت قدرت در فیلم گوزن‌ها را از شخصیت امیرپرویز پویان وام گرفته است. این فیلم نیز در ادامه تاثیرگذاری این جنبش بر هنر آن روزگار است.
گروه احمدزاده و پویان پس از شکل‌گیری و سپس برقراری ارتباط با بقایای تیم جزنی سعی در انجام عملیاتی مشترک می‌کنند. در این میان ماجراهای پلیسی جذابی همچون قاچاق اسلحه از مرز خرمشهر، مرگ مشکوک صمد بهرنگی و ... نیز رخ می‌دهد که صالحی جذاب و خواندنی روایت‌شان می‌کند. در این بخش تنها روند حوادث بازگو نمی‌شود و نویسنده با تشریح جزوه‌های نوشته شده توسط رهبران گروه مبانی فکری آنان را نیز تفسیر می‌کند.
عناوین فصول این بخش شامل: راه‌های ناممکن- قرار نافرجام- از هاوانا - خواب صحرا - شمال و جنوب و در نفی بقا است.
در جنگل و شهر
بخش پایانی کتاب، جذاب‌ترین و سینمایی‌ترین بخش آن است. صالحی با دنبال کردن اعضای گروه به دل جنگل‌های سیاهکل می‌زند. او از روند شناسایی‌ها می‌گوید. از تیم شهر که منتظر است متعاقب عملیات تیم کوهستان در تهران نیز دست به انجام عملیات مسلحانه بزند.
چریک‌ها پس از گردش‌های بی‌پایان و شناسایی‌های شتاب‌زده در نهایت در روز برفی نوزدهم بهمن ماه سال 1349 با هجوم به یک پاسگاه ژاندارمری در روستای سیاهکل و متعاقب آن خلع سلاح پاسگاه به ظاهر شروع طوفانی‌ای دارند اما، خیلی زود تاریخ آن روی تراژیک‌اش را به همگان نشان خواهد داد. دیگر از دست هیچ کس هیچ کمکی ساخته نیست. بالگردهای ارتش همراه تعدادی از نیروهای خبره‌ی ساواک به منطقه اعزام می‌شوند. چریک‌ها در جهنمی گیر می‌افتند که در آن نه راه پس دارند و نه راه پیش. درست مثل این شاه بیت ترانه‌ی ایرج جنتی عطایی که می‌گوید:
پشت سر پشت سر جهنمه، روبرو روبرو قتلگاهه آدمه.
عناوین فصول این بخش شامل: واپسین تلاش‌ها- نام‌های بی‌نشان- چپ و چمدان - بر جاده‌های شبانه - شب خفته و روز برفی است.
بریده‌ای از کتاب
«سرقت از بانک‌ها یکی از متداول‌ترین روش‌هایی بود که بسیاری از گروه‌های چریکی در دنیا از آن استفاده می‌کردند. منوچهر کلانتری به هنگام فعالیتش در گروه روی طرحی کار کرده بود که به اتومبیل‌های بانک صادرات به هنگام جمع آوری یا پخش پول بین شعبات بانک در سطح تهران دستبرد بزنند. پس از رفتن او این طرح پیگیری نشد. سپس طرح سرقت از بانک تعاون و توزیع شعبه قصابخانه در برنامه قرار گرفت. بر اساس تحقیقات عزیز سرمدی این بانک روزهای جمعه یک سرویس فوق‌العاده داشت که پول‌ها را از قصابخانه‌ها جمع آوری می‌کرد. در ابتدا تصمیم گرفته می‌شود تا فقط ماشین حمل پول مورد دستبرد واقع شود ولی پس از آنکه سرویس شبانه بانک مذکور کشف شد، دستبرد از خود بانک مورد توافق اعضای گروه قرار گرفت. علاوه بر سورکی و افراد تیمش، جزنی نیز آنجا را شبانه مورد شناسایی قرارداد. درپایان نشستی که با حضور جزنی، سرمدی و سورکی برگزار شد دو اکیپ بری مسئولیت دستبرد و حفاظت تعیین می‌شوند...»[1]
شناسنامه کتاب
انوش صالحی نویسنده‌ی این اثر داستان‌نویس و پژوهشگر تاریخ چپ است. او در سال 1344 در گیلان به دنیا آمده است. از کتاب‌های او که در ایران منتشر شده‌اند می‌توان به کتاب راوی بهاران، مصطفی شعاعیان و رمانتیسم انقلابی، نشر قطره، و همچنین زندگی در راه، نشر نگاه، اشاره کرد.
کتاب اسم شب ،سیاهکل در سال 1400 توسط نشر نگاه برای نوبت پنجم با طرح جلدی جدید بازنشر شده است. انوش صالحی روایت خود از زندگی چریک‌ها را تا سرکوب قیام سیاهکل در این کتاب پی‌گرفته است و روند شکل گیری سازمان چریک‌های فدایی خلق و عملیات شهری این گروه را در کتابی به عنوان چریک شهری ادامه خواهد داد.
[1]- صالحی، انوش: 140
واقعا یکی از کتاب های دوست داشتنی که دوست دارم چندین بار آن را بخوانم همین کتاب از آقای انوش صالحی است، کتابی جذاب، همراه با شور و هیجان و ازطرفی نشان دهنده وضعیت جامعه ایران و دانشگاه هاست