سه شنبه ۱۰ اسفند ۱۴۰۰
عبدالحسین زرین‌کوب یکی از عاشقان این سرزمین بود. وی با قلم بی‌نظیر خود، به مردم آگاهی می‌بخشید. بسیاری از افراد با نوشته‌های او به فرهنگ و تاریخ ایران علاقه‌مند شدند و با آثار مختلف و اندیشه‌های شاعران و نویسندگان بزرگ آشنایی پیدا کردند.
«در دیوان حافظ شعر از هر دستی هست: قصیده، غزل، قطعه، مثنوی و رباعی. اما به قصیده چندان علاقه‌ای نشان نداده است و چند قصیده هم که دارد تمرینی است در سبک و شیوه‌ی ظهیر و کمال اسماعیل. با این‌همه شاعر ظاهرا خیلی زود کار قصیده‌سرایی را ترک کرد و جز یک دوبار در عهد شاه‌شجاع و شاه‌منصور به آن شیوه بازنگشت. چرا که خیلی زود دریافت که غزل نیز برای بیان همان مقاصد که در قصیده به‌کار است آمادگی کافی دارد. درست است که ممدوح را به لفظ معشوق یاد کردن، نزد شاعران دیگر بی‌سابقه نبود اما آن‌گونه که حافظ آن را به‌کار می‌برد تجدد محسوب می‌شد. در هر حال حافظ که با وجود ارتباط با شاه و وزیر تقریبا قصیده را کنار گذاشت، توانست در غزل مطالب قصیده را بگنجاند و در عین حال از طول و تفصیل ملال‌انگیز آن هم بکاهد تا بتواند برای آن بازار مناسب به دست آورد. البته مضامین و افکار غزلی هم ممدوح را بیشتر جلب می‌کرد تا مبالغات بی‌حاصل قصاید. از این رو قسمتی از غزل‌های شاعر به مدح، مرثیه، تقاضا، یا حسب‌حال مقصور شد و در بعضی موارد همان لحن پرطنطنه و پوچ قصاید، غزل وی را رنگ فریبنده داد. مثلا در پایان یک غزل به معشوق _که در واقع ممدوح است_ پیام می‌دهد که حاجب در خلوت‌سرای خاص را بگو که فلان ز گوشه‌نشینان خاک درگه ماست و اگرچه به صورت از نظر ما محجوب است همیشه در خاطر مرفه ما جای دارد، از این رو اگر به سالی وقتی دری زند بگشای که عمری است تا او مشتاق دیدار ماست. کدام فکر شاعرانه در این عبارت‌ها هست؟ تمام مطلب که شایسته‌ی یک قصیده‌ی مدیحه است، چیزی نیست جز یک خواهش نیازمندانه. خواهش یک ستایشگر محتاج از یک ممدوح بلندپایه، که با تضرح و نیاز از وی اجازه‌ی زیارت می‌خواهد.»[1]
فرهنگ و ادبیات این سرزمین از گذشته تا کنون، بزرگان زیادی را به خود دیده است. تعداد زیادی از نویسندگان به نوشتن داستان‌های مختلف مشغول بوده و کتاب‌های گوناگونی پدیده آورده‌اند. شاعران نیز تمام احساس خود را در قالب شعری خواندنی به مخاطبان عرضه نموده و دیوان‌های شعر خود را در قالب‌های مختلف ادبی مانند غزل، مثنوی، قصیده، قطعه و... گردآوری کرده‌اند. همه‌ی ما وظیفه داریم آثار این افراد را مطالعه کنیم و نسبت به گنجینه‌های ادبی کشور خود بی‌تفاوت نباشیم؛ اما حقیقت این است که بسیاری از این نوشته‌ها با پیچیدگی‌های لفظی و زبانی همراه است و با زبان ما در عصر حاضر تفاوت‌های بسیاری دارد. گاهی اوقات خواندن این آثار ارزشمند برای مخاطبانی که ادبیات را به صورت جدی دنبال نمی‌کند، به شدت سخت و ملال‌آور می‌شود و آن‌ها را نسبت به مطالعهی کتاب‌های نویسندگان و شاعران پیشین دلزده می‌کند.
امروزه بسیاری از نویسندگان در کتاب‌های خود به بررسی و نقد آثار پیشینیان پرداخته‌اند و شرح و تفسیرهای خوبی برای خوانندگان ارائه کرده‌اند. وجود این نوشته‌ها و خواندن آن‌ها در کنار کتاب‌های اصلی، باعث می‌شود مطالعهی نوشته‌های قدیمی تا حدودی آسان‌تر شود و به فهم و درک بهتر مطالب گوناگون کمک شایانی می‌کند. عبدالحسین زرین‌کوب یکی از افرادی است که با آثار گذشتگان آشنایی زیادی دارد و کتاب‌های مختلفی در این زمینه نوشته است.
عبدالحسین زرین‌کوب که بود؟
عبدالحسین زرین‌کوب در 27 اسفند سال 1301 در بروجرد چشم به جهان گشود. خانواده‌ی زرین‌کوب اصالتا اهل خوانسار بودند. او در کودکی به مطالعهی علوم دینی پرداخت و برای چند سال در حوزه‌ی علمیه درس خواند. وی تا مقطع پنجم متوسطه در بروجرد به مدرسه می‌رفت؛ اما به دلیل عدم تدریس پایه‌ی ششم متوسطه در تنها دبیرستان شهر، مجبور به مهاجرت شد. او به تهران رفت و در رشته‌ی علوم انسانی شروع به تحصیل کرد و در سال 1319 مدرک دیپلم خود را دریافت نمود. وی در همان سال در دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد؛ اما به دلایل نامعلومی دست از علم و تحصیل شست و به شهر خود بازگشت. عبدالحسین شغل معلمی را برای خود برگزید و در مدرسه‌های مختلف خرم‌آباد و بروجرد به آموزش درس‌هایی نظیر عربی، فلسفه، جغرافیا، تاریخ، ادبیات فارسی و.... پرداخت. او برای چندین سال همین کار را ادامه داد. در آن ایام زرین‌کوب به نوشتن هم روی آورده بود و اولین کتاب خود را با نام تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران منتشر کرد.
وی آرزوهای خود را فراموش نکرده بود و بعد از مدتی آن‌ها را از سر گرفت و بار دیگر به تهران قدم گذاشت. زرین‌کوب در سال 1324 در آزمون ورودی دانشکده علوم معقول و منقول و دانشکده ادبیات شرکت کرد و موفق شد مقام اول را کسب کند. او در رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی به تحصیل پرداخت و درس خود را تا مقطع دکتری ادامه داد. در همان سال‌ها از وی دعوت کردند تا کنار بزرگان دیگری همچون پرویز ناتل‌خانلری، غلامحسین صدیقی، محمد معین و... به ترجمه‌ی مقاله‌های دایره‌المعارف اسلامی بپردازد.
زرین‌کوب در دانشگاه نیمه‌ی گمشده‌ی خود را یافت و در همان سال‌های دانشجویی با قمر آریان ازدواج کرد. وی در همان روزها موفق شد از محضر اساتید بزرگی مانند بدیع‌الزمان فروزان‌فر و ملک‌الشعرای بهار استفاده کند. او در سال 1334 از رساله‌ی خود با عنوان «نقدالشعر، تاریخ و اصول آن» دفاع کرد و بعد از آن به عنوان استاد در دانشگاه تهران مشغول به کار شد و به تدریس درس‌های مختلف در دانشکده‌های الهیات و ادبیات پرداخت. وی تجربه‌ی تدریس در دانشگاه‌های هنرهای دراماتیک تهران و دانشسرای عالی را نیز دارد. او به کشورهای مختلف سفر کرده و در دانشگاه‌های معتبر به تدریس و سخنرانی پرداخته است. دانشگاه‌های سوربن، آکسفورد، کالیفرنیا، پریستون و... تنها برخی از فضاهای آکادمیکی هستند که میزبان این مرد فرزانه بوده‌اند.
زرین‌کوب در حوزه‌های مختلف ادبی فعالیت داشت. وی منتقدی دقیق، نویسنده‌ای خلاق، ادیبی باتجربه، شاعری بااحساس و مترجمی قابل بود. او به مباحث تاریخی هم به شدت علاقه داشت و خیلی خوب سرگذشت قوم‌ها و کشورهای مختلف را می‌دانست. وی همواره دلش برای این کشور می‌تپید و سعی داشت ارزش هویت ملی را به مردمش یادآور شود. سر نی، دو قرن سکوت، پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، از کوچه‌ی رندان، با کاروان حله، روزگاران، پله‌پله تا ملاقات خدا، بامداد اسلام، نقد ادبی، دیدار با کعبه‌ی جان و... تنها بخشی از تألیفات موفق او هستند. وی با نشریات گوناگون نیز همکاری‌هایی داشته و بسیاری از مقالاتش در مجلات مختلف مانند سخن، یغما، دانش، جهان نو، مهرگان و... به چاپ رسیده است. متاسفانه عبدالحسین زرین‌کوب در 24 شهریور سال 1378 در تهران برای همیشه چشم از جهان فروبست و در قطعه‌ی هنرمندان بهشت‌زهرا به خاک سپرده شد.
سبک نوشته‌های عبدالحسین زرین‌کوب
زرین‌کوب برای نگارش آثار خود از زبانی استوار و محکم کمک می‌گیرد. نوشته‌های او در نهایت فصاحت و بلاغت قرار دارند و این نکته باعث می‌شود تا مخاطبان هنگام خواندن آثارش با مشکل خاصی مواجه نشوند. او در نوشتن کتاب‌های تاریخی، به ویژه تاریخ ادبیات استاد است. وی برای نوشتن کتاب‌های خود به سراغ مطالعهی منابع مختلف می‌رود. بعضی اوقات از آیات و احادیث استفاده می‌کند و گاهی وقت‌ها از آثار و عقاید سایر اندیشمندان بهره می‌برد. نکته‌ای که در این مسئله حائز اهمیت بوده، امانت‌داری این نویسنده است. او در خلال نوشته‌هایش با دقت زیاد به منابع مورد استفاده‌ی خود اشاره می‌کند و از آن‌ها نام می‌برد. وی تلاش می‌کند هنگام نوشتن آثار خویش، از بیان عقاید شخصی و قضاوت‌های درونی دور بماند و اطلاعات خود را در کمال صداقت به خوانندگان منتقل کند.
آثار
کتاب سر نی
زرین‌کوب نگارش کتاب سر نی را در سال 1360 در پاریس آغاز کرد؛ اما تصمیم گرفت انتشار آن را به دست ناشران داخلی بسپارد. این اثر در سال 1364 به همت نشر علمی منتشر شد. وی در این کتاب به سراغ زندگی مولوی و شرح تطبیقی و تحلیلی اثر ماندگار او، مثنوی معنوی، رفته است. سر نی برای مخاطبان عامی که در ابتدای جاده‌ی آشنایی با مثنوی قرار دارند، مناسب نیست و برای افرادی نوشته شده که با مفاهیم ابتدایی و اولیه‌ی طریقت صوفیانه، آشنایی مختصری داشته باشند.
نویسنده در این اثر دو جلدی از عظمت و شکوه مولانا صحبت می‌کند و اندیشه‌های او را مورد واکاوی قرار می‌دهد. سپس به سراغ مثنوی می‌رود و به شرح آن می‌پردازد. وی برای درک و استفاده‌ی بهتر مردم از این اثر ارزنده، رمز و راز پنهان در لایه‌های زیرین اشعار را فاش می‌کند. او در این راه به افراد مختلفی اشاره می‌کند که نقش‌هایی اساسی در زندگی مولانا داشته‌اند، از عقاید و اندیشه‌های آنان سخن می‌گوید و از نقل‌قول‌هایشان بهره می‌برد.
کتاب 16 فصل دارد و هر فصل به قسمت‌های کوچک‌تری تقسیم شده است که خواندن اثر را برای مخاطبان آسان‌تر می‌کند. «مولانا و یاران»، «با جمع مستمعان»، «در قلمرو وحی»، «مقالات و دلالات» و... فصل‌های سر نی را تشکیل می‌دهند. زرین‌کوب این کتاب را به ترتیب موضوعات و مباحث مطرح شده در مثنوی، گردآوری کرده است. سر نی بعد از انتشار، کتاب برگزیده‌ی سال جمهوری اسلامی ایران شناخته شد.
کتاب دو قرن سکوت
کتاب دو قرن سکوت از اولین کارهای تاریخی عبدالحسین زرین‌کوب محسوب می‌شود. این اثر در ابتدا به شکل نوشته‌هایی کوتاه در مجله‌ی مهرگان به چاپ می‌رسید؛ اما بعد از مدتی نویسنده تصمیم گرفت آن‌ها را به کتابی جذاب تبدیل کند و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.
دو قرن سکوت نخستین بار در سال 1330 به همت نشر مهرگان منتشر شد. چاپ دوم این اثر در سال 1336 به دست نشر امیرکبیر انتشار یافت. در فاصله‌ی بین چاپ نخست و چاپ دوم، زرین‌کوب کتاب را بار دیگر مورد بررسی قرار داد و در مقدمه‌ی آن به برخی از تعصبات اشتباه خود در زمان جوانی اعتراف کرد.
نویسنده در این اثر به بررسی تاریخ ایران در 200 سال اول زندگی مردم بعد از سلطه و هجوم اعراب می‌پردازد. او کتاب را از زمان ساسانیان شروع می‌کند و بعد از ارائه‌ی توضیحاتی در مورد فسادهای درباریان، به سراغ حمله‌ی اعراب به ایران می‌رود. وی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در کشوری سخن می‌گوید که هیچ حکومت مستقلی ندارد و به جنبش‌های مهم تاریخی در آن روزگار اشاره می‌کند. بعد از انتشار این کتاب افراد مختلفی مانند همایون کاتوزیان، غلامحسین دینانی، شهید مرتضی مطهری و... به نقد این اثر زرین‌کوب پرداختند.
کتاب پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد
کتاب پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد در سال 1372 به همت نشر سخن منتشر شد. نویسنده در این اثر به سراغ نظامی گنجوی رفته است و اطلاعات جامعی درباره‌ی زندگی این شاعر به خوانندگان ارائه می‌دهد. او در ابتدا به سراغ شهر گنجه می‌رود و به تشریح موقعیت‌های سیاسی، جغرافیایی، دینی، اجتماعی و فرهنگی این شهر می‌پردازد. وی از جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در گنجه بین گروه‌های مختلف رخ می‌داد صحبت می‌کند و فضای جامعه‌ای که نظامی روزگاری در آن نفس کشیده را برای مخاطب به تصویر می‌کشد.
نویسنده از آثار مختلف نظامی سخن می‌گوید و به شرح پنج گنج می‌پردازد. وی در کتاب پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد از عقاید و افکار نظامی هم پرده برمی‌دارد و اندیشه‌های عاشقانه و عارفانه‌ی او را برای مخاطبان آشکار می‌کند. این اثر در 10 فصل نوشته شده است و «راز گنج»، «گنبد پرنیان هفت پیکر»، «نغمه در خلوت»، «زبان و قصه» و... فصل‌های آن را تشکیل می‌دهند.
کتاب از کوچه‌ی رندان
فال حافظ همیشه مهمان سفره‌های یلدای ایرانیان بوده است. ما در شب یلدا اشعار او را می‌خوانیم و از آن‌ها لذت می‌بریم. زرین‌کوب در کتاب از کوچه‌ی رندان به سراغ زندگی حافظ شیرازی رفته است. این اثر در سال 1349 به همت نشر سخن منتشر شد. در از کوچه‌ی رندان با موقعیت شهر شیراز از لحاظ سیاسی و فرهنگی بیشتر آشنا می‌شویم و درباره‌ی حاکمان این شهر اطلاعات خوبی به دست می‌آوریم. نویسنده عقاید و اندیشه‌های این شاعر قرن هشتمی را خیلی دقیق به ما معرفی می‌کند و از جلوه‌های مختلف شخصیتی حافظ پرده برمی‌دارد.
شعرهای لسان‌الغیب با پیچیدگی‌های خاص خودش همراه است. فهم دقیق اشعار وی به سبب استفاده‌ی مداوم از آرایه‌های لفظی و معنوی، به ویژه صنعت ایهام، دشوار است و این مسئله باعث شده تا در بسیاری از اوقات برای خواندن آن‌ها به شرح و بررسی بیشتری نیاز داشته باشیم. زرین‌کوب در این اثر نکاتی را مطرح می‌کند که درک مفاهیم شعری و کلام حافظ برایمان آسان‌تر شود. این اثر در 12 فصل گردآوری شده است و «شهر رندان»، «میان مسجد و میخانه»، «رویا و جام‌جم»، «رند در بن‌بست» و... فصل‌های این کتاب خواندنی را تشکیل می‌دهند.
از کوچه رندان (درباره زندگی و اندیشه حافظ)
کتاب با کاروان حله
با کاروان حله در سال 1343 به همت نشر علمی منتشر شد. این کتاب در واقع مجموعه مقالات زرین‌کوب در مورد شاعران مختلف است. او نام کتاب را از بیت زیبای فرخی سیستانی[۲] وام گرفته است. زرین‌کوب در این اثر به بررسی زندگی، سبک و آثار 20 شاعر مختلف می‌پردازد. «منوچهری دامغانی»، «ناصر خسرو»، «فرخی سیستانی»، «رودکی»، «مسعود سعد»، «نظامی گنجوی» و... تنها بخشی از این شاعران هستند. زرین‌کوب با لحنی ادیبانه و نثری قوی در مورد اندیشه‌ی این شاعران سخن می‌گوید. وی از شعرهای خود این افراد هم در طول کتاب استفاده می‌کند و این مسئله باعث می‌شود تا مطالب خیلی بهتر در ذهن مخاطبان جای بگیرد.
آثار عبدالحسین زرین‌کوب به شدت خواندنی هستند. اگر شما هم از خواندن کتاب‌های تاریخی لذت می‌برید و یا دوست دارید در مورد مشاهیر ایران اطلاعات بیشتری داشته باشید، خواندن کتاب‌های این نویسنده را از دست ندهید.
[1]- (زرین‌کوب، 1374: 81)
[۲]- با کاروان حله برفتم ز سیستان/ با حله تنیده ز دل بافته ز جان
در حال حاضر دیدگاهی برای این مقاله ثبت نشده است.