دوشنبه ۲۹ مرداد ۱۴۰۳
«چیزی نمیخواهم جز اینکه در رنج کشیدنهایم زندگی کنم.»
رولان بارت، منتقد ادبی فرانسوی، این جمله را در کتاب خاطرات سوگواری ـ یادداشتهای کوتاهی که بعداز مرگ مادرش نوشته ـ ثبت کرده است. لوران بینه در رمان نقش هفتم زبان سعی در به تصویر کشیدن رنجهای بارت درمیان دنیایی سرکوبگر و بیگانه کرده است، دنیایی که رولان بارت با استفاده از ادبیات آوانگارد خود قصد تغییر آن را داشت. رمان بینه توصیف ترکیبیِ واقعیت و خیال مرگ بارت و جدالهای سیاسی و فکری فرانسهی دهه 1980 است. سالهایی که فلسفههای زبان و پساساختارگرایی تفکر مسلط بر ذهنیت متفکران بوده است. رولان بارت با طرح نظریههای «مرگ مؤلف» و «نشانهشناسی متن» نقش مهمی در پیشبرد نظریههای نقد فرهنگی را بر عهده گرفت. از دههی 1960 در فلسفهی فرانسه شاهد تحول فکری مهمی هستیم، از این دوره به بعد فیلسوفان فرانسوی زبان را بهمثابهی مهمترین سوژهی تفکر فلسفی در کانون مناقشات فکری قرار میدهند. زبان بهعنوان سوژهی سازنده جهان مادی و ابژهی جهان شناخته میشود. این برداشت از زبان به مناسبات قدرت نهادهای اجتماعی هم ربط پیدا میکند، حتی متفکر مارکسیستی چون آلتوسر به نقش زبان در دستگاههای سرکوبگر ایدئولوژیک دولت توجه میکند. رولان بارت نیز با محور قرار دادن زبان در نظریهی ادبی خود در راستای فلسفههای زبانی قرار میگیرد. در رمان نقش هفتم زبان، لوران بینه با توصیف نظریههای فلسفه زبانی ـ همچون کارکردهای ششگانهی رومن یاکوبسن، مرحلهی نمادین لکانی و دیرینهشناسی دانش فوکو ـ سعی در ترسیم دقیق حالوهوای زیست فکری رولان بارت در هنگام مرگ را دارد.
رولان بارت در راه برگشت از مهمانی نامزد انتخابات ریاستجمهوری فرانسه، فرانسوا میتران، تصادف میکند و به قتل میرسد و سند مهمی که همراه او بوده است دزدیده میشود. کارآگاه بایار و دستیارش، سیمون، دانشجوی فلسفه، بهدنبال پیدا کردن این سند و راز قتل بارت به جستوجو و گفتوگو با مهمترین روشنفکران و نویسندگان فرانسهی آن زمان میپردازند. صحنهی بازجویی از میشل فوکو در کلژ دو فرانس بهخوبی فضای کارآگاهی رمان را نشان میدهد. نویسنده با توصیفهای دقیق و پلیسی خود از دوستان متفکر بارت قصد دارد موقعیت بارت را در بین آنها نشان دهد. در رمان بینه، خواننده با چهرهی شخصیتر و کمتردیدهشدهی بارت مواجه میشود، بارتی تنها و سرخورده از جهان. در صفحهی سیونهم رمان، هنگامیکه بایار،کارآگاه داستان، برای روند تحقیقات وارد خانهی بارت میشود، با ماشینتایپ و آخرین نوشتههای بارت روبهرو میشود و جملهای از بارت دربارهی تحلیل رمانهای استاندال میخواند:«ما انسانها همیشه از توصیف هرآنچه دوست داریم شکست میخوریم.» لوران بینه بهخوبی تنهایی و جداافتادگی بارت را در بین روشنفکران فرانسوی به تصویر میکشد.
در این رمان، با کشمکشهای فکری و سیاسی میشل فوکو، لویی آلتوسر، کریستوا و دیگر متفکران فرانسه مواجه میشویم. لوران بینه، با توانمدی، شکستها، سرخوردگیها و امیدهای ازدسترفتهی این متفکران را به تصویر میکشد؛ رؤیاها و امیدهایی که با شکست جنبش دانشجویی 1968 از بین رفت. در رمان بینه، نوستالژی زیبایی که امروزه نابود شده را میبینیم، خاطرهی روزگاری که تعداد زیادی از متفکران حضور قدرتمندی در زیست اجتماعی داشتند، برخلاف قرن بیستویکم که دوران افول جایگاه روشنفکری به معنای قرن بیستمی آن در جامعه هست.
بینه با نوشتن داستان مرگ بارت پرسشهای مهمی را مطرح میکند: تعارض قدرت سیاسی با قدرت ادبیات چگونه اتفاق میافتد؟ مرز استفاده و سوءاستفادهی قدرت دولتی از ادبیات چیست؟ ادبیات در چه فرم و محتوایی تأثیر اجتماعی دارد؟
در زیست سیاسی و اجتماعی که بارت در آن تفکر میکرد نوعی تقابل دوگانه در برابر نحوهی مواجهی با این پرسشها وجود داشت. در فضای بهشدت سیاسی و چپگرایی که بعد از پایان جنگ جهانی دوم در فرانسه مسلط بود، کسانی مانند ژان پل سارتر از ادبیات آشکارا سیاسی و متعهد دفاع میکردند، از نظر آنها ادبیات وسیلهای است برای بیان نارساییهای سیاسی و مبارزه برای آرمانهای عدالت اجتماعی. رولان بارت با این تلقی از ادبیات موافق نبود. برای بارت زبان و مقولهی ادبیات باید با نحوهی پرداخت فرم و ساختارهای ادبی به نقش اجتماعی ادبیات بپردازد. پروژهی فکری بارت در کتابهای درجهی صفر نوشتار و اس زد در همین راستاست، بنابر باور بارت چنین ادبیاتی میتواند در برابر قدرت سیاسی و ابزارهای فکری آنها مقاومت کند پاسدار حقیقت باشد.
لوران بینه در رمان پیشروِ خود، مخاطب را با چنین پرسشهایی مواجه میسازد. همچنین ضرورت یادآوری دنیای ازدسترفته را یادآوری میکند.
دربارهی نویسنده
لوران بینه، زادهی یازدهم ژوئیهی 1972، نویسندهای فرانسوی است. او در پاریس به دنیا آمده و در رشتهی ادبیات فارغالتحصیل شده است . همینک او علاوهبر نویسندگی در دانشگاههای فرانسه به تدریس ادبیات میپردازد. از آثار دیگر او میتوان به رمان هایدریش، هوش و حواس هیملر، که توسط احمد پرهیزی در نشر ماهی منتشر شده است، اشاره کرد.
عالی
بسیار عالی و موشکافانه