تاریخچه‌ی نوبل ادبیات چیست و به چه کسانی اهدا می‌شود؟

نوبل ادبیات Nobel Prize in Literature یکی از پنج جایزه‌ای‌ست که بنیاد نوبل سالانه به وصیت آلفرد نوبل به برگزیدگانی در رشته‌های فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و پزشکی، ادبیات و صلح اهدا می‌کند. طبق شرایط مربوط به دریافت نوبل، برندگان هر سال باارزش‌ترین و سودمندترین خدمات را در حوزه‌های کاری خود و در راستای بهبود زندگی بشر انجام داده‌اند.

نوبل ادبیات پنجمین و آخرین جایزه‌ای‌ست که اعلام می‌شود و ۱۸ عضو آکادمی سوئد مسئولیت انتخاب فرد مورد نظر را بر عهده دارند، این جایزه بر اساس تطبیق آثار یا اثر نویسنده‌ی انتخاب شده با سیاست‌های کمیته‌ی نوبل ادبیات به او اهدا می‌گردد. طبق معیارهای کمیته نوبل، نوبل ادبیات به اثری تعلق می‌گیرد که دریافت کننده‌ی آن موفق به رسیدن به شاخص‌ترین آرمانی موردنظر پرداخته باشد[1].

در سال ۲۰۱۸ و در پی بحرانی اخلاقی در کمیته‌ی انتخاب دریافت کننده‌ی سوئد، آکادمی در بیانیه‌ای اعلام کرد که مراسم آن لغو شده و در ۲۰۱۹، دو نوبل به برندگان سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ اهدا خواهد شد. بحران مورد نظر، درگیری همسر یکی از اعضای دخیل در انتخاب برنده‌ی جایزه بود که باعث شد تا این عضو از سمت خود کناره‌گیری کند و به این واسطه در محرمانه بودن و محرمانه ماندن اسم برنده‌ شک و شبهه ایجاد گردد.

تا پیش از این، جایزه‌ی نوبل تنها هفت بار و به دلیل جنگ‌های جهانی برگزار نشده بود.

آلفرد نوبل که بود و ایده‌ی جایزه‌ی نوبل چگونه شکل گرفت؟

آلفرد نوبل در ۲۱ اکتبر ۱۸۳۳ در استکهلم به دنیا آمد. او یکی از فرزندان امانوئل نوئل، مهندس و مخترع سوئدی بود که در صنعت ساخت و ساز پل و ساختمان در سوئد مشغول به کار بود و بنا بر طبیعت کارش، آزمایش‌های متعددی برای منفجر کردن سنگ‌ها انجام داده بود.

در همان سال که آلفرد به دنیا آمد پدرش ورشکست شد و خانواده‌اش را به فنلاند و سپس به روسیه‌ی تزاری منتقل کرد. او در روسیه با همکاری با ارتش تجارت موفقی به راه انداخت، فعالیت‌های فراوان او و موفقیت‌هایش به او اجازه داد تا تحصیلات ممتازی برای فرزندانش مهیا کند، بنابراین وقتی آلفرد به ۱۷ سالگی به ۵ زبان صحبت می‌کرد و دانش خوبی در علوم و فیزیک داشته باشد. امانوئل می‌خواست فرزندانش در کار به او ملحق شوند بنابراین وقتی از علاقه‌ی آلفرد به شعر و ادبیات انگلیسی خبردار شد، متعجب و عصبانی شد، از نظر او تجارت خانوادگی در الویت داشت و شعر جایی در این الویت‌ها نداشت.

آلفرد جوان به سفر فرستاده شد تا افق‌های جدیدی را بیازماید و در همان حال دانش خود از علم شیمی را گسترش بخشد، آلفرد در ایتالیا با آسکانیو سوبررو[2] که موفق به اختراع نیتروگلیسرین شده بود آشنا شد.

قدرت انفجاری نیتروگلیسیرین بارها بیشتر از باروت بود اما به دلیل ملاحظات امنیتی از آن استفاده نمی‌شد و همین نوبل جوان را به دنبال آزمایش‌هایی برای استفاده‌ی ایمن‌تر از این ماده‌ی منفجره‌ی خطرناک فرستاد.

آلفرد سرانجام به پدر و تجارت خانوادگی برگشت و همراه با او آزمایش‌هایش را روی نیتروگلیسیرین ادامه داد. پس از آزمایش‌ها‌ی فراوان و مخلوط کردن عناصر مختلف با هم آلفرد نوبل موفق به ساخت دینامیت شد که در ۱۸۶۷ آن را به نام خود ثبت کرد.

در این زمان آلفرد، برادرش امیل و پدرش در سوئد زندگی می‌کردند و دو برادر دیگر لودویگ و رابرت در روسیه با موفقیت در صنعت نفت مشغول به کار بودند. 

استفاده از اختراع جدید آلفرد در دنیا رو به افزایش بود، در دنیایی که هر روز بیشتر به سوی جنگ‌های متعدد می‌رفت، در اختیار داشتن چنین ابزار قدرتمندی امتیاز بزرگی به حساب می‌آمد و کارخانه‌ی او در کرومل، نزدیک به هامبورگ در آلمان نیتروگلیسیرین را به کشورهای دیگر صادر می‌کرد.

بنا به یک روایت، تصمیم نوبل برای راه اندازی بنیاد نوبل و جوایز آن، به خبر اشتباهی در یک روزنامه‌ی فرانسوی برمی‌گردد که لودویگ نوبل را با آلفرد نوبل اشتباه گرفته بود و تیتری زده بود با عنوان «تاجر مرگ قربانی مرگ شد.»

به نظر می‌رسد این اشتباه آلفرد را به فکر میراثی انداخت که قرار بود برای آیندگانش بر جای بگذارد. نوبل پیش از درگذشتش در ۱۸۹۶ وصیت‌نامه‌ی‌ خود را تغییر داد و وصیت کرد که اموالش در راه اهدای این جوایز که در حوزه فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و پزشکی، ادبیات و صلح بودند خرج شود.

پس از مرگ آلفرد، بنیاد نوبل توسط دو مهندس جوان که توسط او برای اجرای وصیت‌نامه‌ش تعیین شده بودند، تاسیس شد و  تنها چند سال پس از مرگ آلفرد نوبل اولین دوره‌ی جایزه‌ی نوبل در ۱۹۰۱ برگزار شد و اولین برنده در حوزه ادبیات، سولی پرودوم[3] بود. اولین زن برنده نوبل ادبیات، نویسنده‌ی سوئدی، سلما لاگرلوف بود که در دسامبر ۱۹۰۹ این جایزه را دریافت کرد، سلما همچنین اولین زنی بود که در آکادمی سوئد به عضویت پذیرفته شد.

نکته‌هایی در  مورد نوبل ادبیات

● در جریان انتخاب و اهدای جوایز نوبل از آغاز تا به امروز اتفاقات مختلفی افتاده. در حوزه‌ی ادبیات تعداد غافلگیری‌ها زیاد بوده و این ادعا وجود دارد که نوبل ادبیات تنها به کسانی که اهدا می‌شود که در خاک اروپا زندگی می‌کنند یا به انگلیسی می‌نویسند. یکی از این مثال‌ها اورهان پاموک نویسنده‌ی ترک بود که رمان « موزه معصومیت » که به زبان انگلیسی و نه ترکی نوشته بود برای دریافت جایزه نوبل انتخاب شد.

● به همین ترتیب آخرین نویسنده‌ی دریافت کننده‌ی نوبل، عبدالرزاق قورنه که اصالتا اهل تانزانیاست و ساکن انگلیس است با اینکه به سواحیلی می‌نویسد اما زبان رمان‌هایش مخلوطی‌ست از زبان‌هایی که با آنها بزرگ شده است که بخش بزرگی از آن را انگلیسی تشکیل می‌دهد.

● انتخاب نویسنده‌ها گاهی اوقات موجب ایجاد حاشیه‌هایی می‌شود، از جمله برنده شدن باب دیلان، خواننده، آهنگساز، هنرمند و نویسنده در سال ۲۰۱۶ که با غافلگیری‌ فراوان مواجه شد. دیلن جایزه را به دلیل و به دلیل خلق سبک جدیدی در فرهنگ غنایی/آوازی آمریکا ایجاد کرده است.
دیلن اولین موسیقیدانی‌ست که در تاریخ نوبل ادبیات، از ۱۹۰۱ تا به امروز موفق به دریافت این جایزه شده است.

● همچنین دریافت نوبل ادبیات ۲۰۱۹، توسط پیتر هانتکه اتریشی که به عنوان شخصیتی پر حاشیه در دنیای ادبیات شناخته می‌شود اعتراضاتی در میان بازماندگان جنگ‌های یوگسلاوی و قربانیان نیروهای صرب برانگیخت، چرا که او به واسطه‌ی کتاب ۱۹۹۶ خود « سفر به رودخانه‌ها: عدالت برای صربستان » صرب‌ها را قربانیان جنگ‌های شبه جزیره‌ی بالکان می‌دانست و غرب را به برداشت اشتباه از جنگ و هدف آن متهم کرده بود.
هانتکه حتی در سال ۲۰۱۴ پیشنهاد کرده بود که نوبل ادبیات برچیده شود و آن را یک سیرک خوانده بود.

● از شگفتی‌های دیگر نوبل ادبیات، برنده شدن وینستون چرچیل در ۱۹۵۳، نخست وزیر دوران جنگ بریتانیا به دلیل خاطراتش و  نه حوزه‌ی صلح (آنطور که اغلب تصور می‌شود.) است.

● از ۱۹۰۱ تا به امروز، ۱۱۴ نوبل ادبیات اهدا شده است، جز در هفت مورد در سال‌های:

• ۱۹۱۴
• ۱۹۱۸
• ۱۹۳۵
• ۱۹۴۰
• ۱۹۴۱
• ۱۹۴۲
• ۱۹۴۳

که این هفت سال همگی در دوران جنگ‌های جهانی اول و دوم بوده‌اند.

نوبل‌های اشتراکی ادبیات

نوبل ادبیات، به شرح زیر، اشتراکی بوده‌اند:

• ۱۹۰۴، Frédéric Mistral, José Echegaray
• ۱۹۱۷، Karl Gjellerup, Henrik Pontoppidan
• ۱۹۶۶، Shmuel Agnon, Nelly Sachs
• ۱۹۷۴، Eyvind Johnson, Harry Martinson

نکات دیگری مربوط به نوبل ادبیات

● جوان‌ترین دریافت‌کننده‌ی این جایزه رویارد کیپلینگ (۴۱) و مسن‌ترین فرد، دوریس لسینگ (۸۸) بوده‌اند.

تا به امروز هیچ ‌کس موفق نشده تا نوبل ادبیات را بیشتر از یک بار به دست بیاورد.

از ۱۱۹ دریافت‌کننده‌ی نوبل ادبیات، تنها ۱۷ نفر زن بوده‌اند.

• سلما لاگرلوف (Selma Lagerlöf)، ۱۹۰۹
• گراتزیا دِیلِدا  (Grazia Deledda)، ۱۹۲۶
• سیگریت اوندست (Sigrid Undset)، ۱۹۲۸
• پرل اس. باک (Pearl S. Buck)، ۱۹۳۸
• گابریلا میسترال (Gabriela Mistral)، ۱۹۴۵
• نلی ساکس (Nelly Sachs) مشترک با سموئل اگنون، ۱۹۶۶
• نادین گوردیمر (Nadine Gordimer)، ۱۹۹۱
• تونی موریسون (Toni Morrison)، ۱۹۹۳
• ویسواوا شیمبورسکا (Wisława Szymborska)، ۱۹۹۶
• الفرید جلینک (Elfriede Jelinek)، ۲۰۰۴
• دوریس لسینگ (Doris Lessing)، ۲۰۰۷
• هرتا مولر (Herta Müller)، ۲۰۰۹
• آلیس مونرو (Alice Munro)، ۲۰۱۳
• سوتلانا الکسیویچ  (Svetlana Alexievich)، ۲۰۱۵
• اولگا توکارچوک (Olga Tokarczuk)، ۲۰۱۸
• لوئیس گلوک (Louise Glück)، ۲۰۲۰
• آنی ارنو (Annie Ernaux) ۲۰۲۲

● در تاریخ نوبل ادبیات تنها ۳ مسلمان این جایزه را دریافت کرده‌اند:

• نجیب محفوظ، مصر
• اورهان پاموک، ترکیه
• عبدالرزاق قورنه، سلطان نشین زنگبار، قورنه پس از انقلاب خونبار به انگلیس مهاجرت کرد

● تنها ۴ سیاه‌پوست این جایزه را دریافت کرده‌اند:

• وُلِی سولِیینگ‌کاه (Wole Soyinka) (wo·lay soy·ing·kuh)، نیجریه
• درک والکات (Derek Walcott)، سنت لوسیا
• تونی موریسون (Toni Morrison)، آمریکا
• عبدالرزاق قورنه (Abdulrazak Gurnah)، سلطان نشین زنگبار و بعد انگلیس

تا ۲۰۲۱، زبان برندگان نوبل ادبیات به شرح زیر بوده است:

• انگلیسی: 29 (32)1
• فرانسوی: 1۶
• آلمانی: 14 (15)2
• اسپانیایی: 11
• سوئدی: 7
• ایتالیایی: 6
• روسی: 6
• لهستانی: 5
• نروژی: 3
• چینی: 2
• یونانی: ۲
• ژاپنی: ۲
• عربی: ۱
• بنگالی: ۱
• چک: ۱
• فنلاندی: ۱
• عبری: ۱
• مجارستانی: ۱
• ایسلندی: ۱
• Provençal (Occitan): ۱
• پرتغالی: 1
• صرب/کروات: 1
• ترکی: 1
• ییدیش: 1

در تاریخ نوبل، دو نویسنده نوبل ادبیات را رد کرده‌اند: بوریس پاسترناک (۱۹۵۴) که به بنا به سیاست‌های کشورش مجبور به پس دادن جایزه خود شد و ژان پل سارتر (۱۹۶۴) که هر جایزه‌ی رسمی‌ای را رد می‌کرد. 

هر گواهی نوبل به صورت اختصاصی برای برنده‌ی هر نوبل آماده می‌شود که توسط استادکاران سوئدی و نروژی ساخته می‌شود. 

[1]- Alfred Nobel Will, Noble Foundation

[2]- Ascanio Sobrero

[3]- Sully Prudhomme