مروری بر کتاب جین ایر نوشته‌ی شارلوت برونته

ابوتراب خسروی، نویسنده‌ی بزرگ معاصر در کتاب در حاشیه‌ی داستان می‌نویسد:

« نویسنده اصرار خواهد داشت حس فردی خود را از طریق دراماتیزه کردن آن، مکتوب نموده تا تثبیت شده و در معرض خوانش محتمل خوانندگان قرار بگیرد. ممکن است نوع تثبیت آن حس همراه با اندیشه بر روی کاغذ عین تجربه‌ی او نباشد. چرا که واقعه‌ای که وی را به آن حس و اندیشه سوق می‌‌دهد، ممکن است پرسه‌ای فردی بوده که تنها برای او مبتدای آن اندیشه شده باشد. بنابراین یحتمل نویسنده برای ایجاد شدت تاثیر مناسب و نشان دادن اندیشه، واقعه‌ای با ابعاد بزرگ‌تر یا معنادارتر برای خوانش اجتماعی طراحی می‌کند و در عرصه‌ی وسیع‌تری تجربه‌ی فردی‌اش را بسط می‌دهد.»[1]

دراماتیزه کردن خاطرات یا به نوعی بازگویی با زبان خاص داستانی کاری است که هر نویسنده‌ای به فراخور اثر خود انجام می‌دهد. نحوه‌ی استفاده از این تجربیات درونی در آثار سورئال با رئال متفاوت است؛ اما در آثار کلاسیک و واقع‌گرایی چون جین ایر، به راحتی می‌توان ردپای تجربیات زیسته‌ی نویسنده‌ را دنبال کرد.

به طور مثال، مدرسه‌ی لوود که در داستان به آن اشاره می‌شود؛ نمونه‌ای است از مدرسه‌ی شبانه‌روزی واقعی که خواهران برونته در آن زندگی کردند و یا شخصیت براکل‌هرست نمادی از مدیر همان مدرسه است با همان خصوصیات. شارلوت برونته زمانی از زندگی‌اش را صرف تدریس کرد و معلم سرخانه بود، شغلی که جین ایر مدتی به آن مشغول شد. در واقع هنر نویسندگی در تلفیق تجربه‌های زندگی، خیال و قدرت قلم نهفته است که خواهران برونته به درستی از این هنر برخوردار بودند.

روایت اول شخص متفاوت در رمان جین ایر

با توجه به اوضاع زبان و ادبیات امروز، کتاب جین ایر Jane Eyre رمانی است که جذابیتش را بیشتر از دیگر آثار کلاسیک اروپایی حفظ کرده است و این به دلیل نوع متفاوت روایتی است که شارلوت برونته انتخاب کرده است. شیوه‌ی نگارش او بسیار جلوتر از زمانه‌ی خودش بود. امروزه منتقدان انواع گوناگونی برای روایت اول شخص در نظر می‌گیرند. پاینده در کتاب نقد و نظریه‌ی خود عنوان می‌کند که روایت بیرونی و درونی هرکدام متفاوتند و صرف این‌که  داستانی با زاویه‌ی دید اول شخص نوشته شود به معنای درک بی‌واسطه‌ی داستان توسط  خود شخص نیست.

در این رمان، جین ایر، شخصیت اصلی کتاب، داستان زندگی‌اش را به رشته‌ی تحریر درآورده است. او از کودکی و زمانی که ده سال داشت؛ آغاز می‌کند و تا زمانی که زنی پخته و عاقل است؛ ادامه می‌دهد. او در واقع از بیرون، روایت‌گر زندگی گذشته‌ی خود است؛ اما نکته‌ی مهم در این روایت این است که او با دیدی انتقادی به این مسیر نگریسته است و احساسات و رفتارش را بی‌هیچ تعصب و تحریفی در برابر مخاطب قرار داده و در طول این روایت همچون ناظری بیرونی به قضاوت شخصیت خود پرداخته است.

چنین انتخابی توسط نویسنده باعث جذابیت متفاوت این اثر نسبت به آثار هم‌عصر آن شده است. کتاب در اصل روایت‌گر رشد فکری و اخلاقی جین ایر در طول زندگی و حوادث تلخ و شیرین آن است.

خلاصه‌ی داستان جین ایر

داستان از کودکی جین ایر و زمانی  شروع می‌شود که او همراه با خانواده‌ی مادری خود زندگی می‌کرد. او کودکی خود را دوست نداشت و از ماندن در گیت شید هال ( منزل دایی خود ) رنج می‌کشید. فصل اول مربوط به اتفاقات تلخ این خانه است که منجر می‌شود جین ایر برای تحصیل به مدرسه‌ی شبانه‌روزی برود. او هشت سال در این مدرسه به تحصیل و تدریس مشغول بود و سرانجام تصمیم می‌گیرد معلم سرخانه شود. او برای تدریس به دختر آقای رچستر وارد عمارت این خانواده می‌شود و اتفاقات اصلی داستان در همین عمارت اتفاق می‌افتد. جین ایر زمانی این داستان را می‌نویسد که همسر آقای رچستر است؛ اما تا این ازدواج سر بگیرد اتفاقات کوچک و بزرگی می‌افتد که همگی به جذابیت داستان کمک می‌کنند.

«وقتی آقای رچستر را سریع و گذرا می‌دیدم، بنا به حالت روحی و حوصله‌اش، گاهی مهربان و خوش‌رو و گاهی با سردی به من سلام می‌کرد. یک روز عصر، او به دنبال من و ادل فرستاد. درحالی که اول هدیه‌ای را که آقای رچستر به او داده بود، وارسی می‌کرد. آقای رچستر از من دعوت کرد تا نزدیک آتش کنار او بنشینم. خوش خلق و صمیمی به نظر می‌رسید. در آن هنگام آقای رچستر به آن عبوسی و افسردگی که معمولا به نظر می‌رسید نبود. ناگهان گفت: دوشیزه ایر، مرا ورانداز می‌کنید. فکر می‌کنید من خوش‌قیافه‌ام؟
سوال آن‌قدر غیر منتظره بود که قبل از آن‌که بتوانم جلوی زبانم را بگیرم، گفتم نه آقا!»[2]

نکته‌ی قابل توجه دیگر در این کتاب این است با دیدگاه‌های مختلفی می‌توان به سراغ کتاب جین ایر رفت. ممکن است به قصد لذت از خواندن رمانی عاشقانه آن را در دست بگیرید اما باید بدانید بیش از آن‌که از زندگی عاطفی و شخصی او بشنوید از مشکلاتی می‌خوانید که سال‌ها در مسیر او قرار گرفتند و او به تنهایی آن‌ها را حل کرد.

این کتاب در نشان دادن تبعیض‌ها و مشکلات جامعه‌ی زنان، سال‌ها جلوتر از زمانه‌ی خود بود. او برخلاف قهرمان دیگر کتاب‌ها، عشق را تنها برای عشق ادامه می‌دهد و به سمت ازدواج منفعتی و بنا بر مقتضیات اقتصادی نمی‌رود؛ چرا که جایگاه اجتماعی‌ش  را مرهون تلاش‌های خود است و نیازی به روابط سنتی ندارد. همین نکته در حفظ جذابیت این رمان در طول سالیان موثر بوده است.

وضعیت ترجمه و نشر کتاب جین ایر در ایران

آثار کلاسیک اروپایی در ایران با استقبال بسیاری رو به رو شده‌اند و تا به حال مترجمان و ناشران بسیاری دست به ترجمه و نشر این آثار زده‌اند. علاوه بر این، ناشران کودک و نوجوان، کتاب‌های کلاسیک را تلخیص می‌کنند تا برای این قشر مناسب باشند. این کتاب‌ها برای آشنایی کودکان با مطالعه مناسب هستند مانند ترجمه‌ی زهرا بکویی که انتشارات بوستان آن را منتشر کرده است.

نسخه‌ی کامل این کتاب نیز بارها در ایران چاپ شده است که یکی از بهترین ترجمه‌های آن، ترجمه‎‌ی رضا رضایی است که در سال 1389 چاپ شد. رضایی علاوه بر این کتاب، دیگر کتاب‌های خواهران برونته مثل بلندی‌های بادگیر و اگنس گری را نیز ترجمه کرده است.

[1] (خسروی، 1398: 18)

[2] (ایر، رضایی، 1389: 110)