مروری بر کتاب «سووشون» نوشته‌ی «سیمین دانشور»

کتاب سووشون یکی از تاثیرگذارترین رمان‌های معاصر است. کتابی که از زمان نشر آن بارها تجدید چاپ شده است و مترجمان گوناگونی آن را به زبان‌های مختلفی مثل روسی، آلمانی، انگلیسی، فرانسوی، ژاپنی، چینی و ترکی ترجمه کرده‌اند.

اهمیت بسیار این اثر را می‌توان از همین ترجمه‌ها فهمید. علاوه بر این‌ها در طول سالیان منتقدان مطرح و مهمی این اثر را نقد کرده‌اند و کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها و مقالات بسیاری درباره‌ی این کتاب نوشته‌اند. سووشون (باید با فتح سین خوانده شود) را اولین رمان تاریخ ادبیات می‌دانند که نویسنده‌ی آن یک زن است.

سیمین دانشور که بود؟

سیمین دانشور در خانواده‌ای متمول و تحصیل کرده در اردیبهشت ماه سال  1300 در شیراز به دنیا آمد. پدرش طبیب و مادرش مدیر هنرستان و نقاش بود. در تمام سال‌های جوانی مشغول تحصیل در بهترین مدارس و دانشگاه‌ها بود، ابتدا در دانشگاه تهران زبان و ادبیات فارسی خواند و این رشته را تا مقطع دکتری ادامه داد و در سال 1328 با دفاع از پایان‌نامه‌ی خود (با عنوان علم‌الجمال و جمال در ادبیات فارسی تا قرن هفتم) فارغ‌التحصیل شد. در همین سال‌ها بود که با جلال آل احمد آشنا شد و علی‌رغم مخالفت خانواده‌ی مذهبی آل احمد، با یک‌دیگر ازدواج کردند. (پدر آل‌احمد در مراسم ازدواج آن‌ها شرکت نکرد و تا سال‌ها به منزل آن‌ها نرفت.) او در تمام این مدت مشغول نوشتن و آموختن بود. در آغاز و سال‌های دانشجویی با نام مستعار، برای برنامه‌های رادیویی و روزنامه‌ها می‌نوشت. در سال‌هایی که برای رادیو کار می‌کرد با احمد شاملو و علی‌اکبر کسمایی هم‌کار بود. در سال 1327 به پیشنهاد مرتضی کیوان اولین مجموعه داستان کوتاه خود را تحت عنوان « آتش خاموش » چاپ کرد. هرچند که این کتاب با نقدهای منفی بسیاری مواجه شد؛ اما اولین تجربه‌ی حرفه‌ای سیمین دانشور در زمینه‌ی نویسندگی داستان و رمان بود؛ هم‌چنین اولین مجموعه داستانی است که نویسنده‌ی زن آن را نوشته است.

او در سال 1331 به مدت دو سال برای تحصیل در رشته‌ی زیبایی‌شناسی به آمریکا رفت و در دانشگاه استنفورد تحصیل کرد. او در این سفر تنها بود و جلال آل‌احمد در ایران مشغول ساخت خانه‌ای در محله‌ی دزاشیب بود که بعدها تنها خانه‌ی آن‌ها شد. این دو تن در این مدت نامه‌های بسیاری برای هم نوشتند که بعدها با عنوان « نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل‌احمد » از سوی انتشارات نیلوفر چاپ شد. این نامه‌ها نوع و شدت رابطه‌ی احساسی این دو نویسنده را به خوبی نشان می‌دهد.

سیمین دانشور عضو کانون نویسندگان بود و مدتی نیز ریاست این کانون را برعهده داشت. زمانی که چند تن از اعضای این کانون به ملاقات امام خمینی رفتند تا درباره‌ی مسائل سانسور با او صحبت کنند، دانشور تنها زن حاضر در جمع بود. البته سیمین دانشور ارادت خاصی به امام خمینی داشت و معتقد بود ایشان مسائل مربوط به سانسور را حل خواهند کرد و این اتفاقات با سخنرانی‌های ایشان در رابطه با آزادی‌های فردی و انسانی در تناقض است.

دانشور بعد از انقلاب نیز در ایران ماند و در سال‌های بعد از 1358 نیز به نویسندگی ادامه داد و کتاب‌هایی مثل جزیره‌ی سرگردانی، ساربان سرگردان و غروب جلال را نوشت هم‌چنین به ترجمه‌ی آثار انگلیسی پرداخت.

کتاب‌های جزیره‌ی سرگردانی و ساربان سرگردان یک تریلوژی یا سه‌گانه بود که سومین کتاب آن « کوه سرگردان » هرگز چاپ نشد. دانشور سومین کتاب این سه‌گانه را در سال‌های پیش از بیماری‌اش نوشته بود؛ اما زمانی که در دفتر انتشارات خوارزمی بود به سرقت رفت.

او سرانجام در سال 1390 به علت کهولت سن و بیماری آنفلونزا درگذشت. خانه‌ی او و آل‌احمد در محله‌ی دزاشیب هم‌اکنون تبدیل به موزه شده است.

رمان سووشون:

سووشون، رمانی است که نخستین بار در سال 1348 منتشر شد و حاصل قلم سیمین دانشور، نویسنده­‌ی وقت آن زمان و همسر جلال آل احمد، است. کتاب با کلماتی ساده و بدون پیچیدگی­‌های زبانی روایت می‌­شود؛ نویسنده قصه­‌ی خود را در خلال جنگ جهانی دوم می‌­نویسد یعنی زمانی که ایران، پس از کناره‌گیری رضا شاه، دچار هرج و مرج شده و قدرت سیاسی کشور میان دربار، مجلس، کشورهای خارجی و مردم تکه پاره شده بود. شیراز، شهری که قصه در آن جا می‌­گذرد و البته زادگاه نویسنده است؛ توسط انگلیسی‌ها اشغال شده است و تا چشم کار می­کند سربازان هندی و انگلیسی در شهر پراکنده هستند، تیفوس شهر را گرفته و علاوه بر آن شهر با کمبود غلات رو به روست؛ زیرا نیروهای متفقین که آن زمان ایران را با وجود اعلام بی‌طرفی غصب کرده بودند، غلات را خریداری و آذوقه‌ی قشون خود را از این راه تامین می‌­کردند؛ اما اگر کسی می‌­خواست غلات را به دست رعیت برساند جلوی او را با زور و فشار می‌­گرفتند. ایلات عشایر نیز با اسلحه‌­هایی که به طرق مختلف به دست می‌­آوردند دست به نبردهای خونینی با دولت مرکزی می‌­زدند تا اقتدار خود را اثبات کنند و املاک مصادره شده­‌ی خود را بازپس گیرند. از طرفی سیاست حکومت برای حفظ نفوذ خود در مناطق ایلیاتی طبق نظریه‌­ی سفیر انگلستان: «تحریک قبیله‌ای بر علیه قبیله­‌ی دیگر» بود. (آبراهامیان، 1398: 207-216)

اما چرا نویسنده داستان خود را دقیقا در فضای جنگ و قحطی می­‌نویسد؟ سیمین دانشور، خود، در مدرسه­‌ی انگلیسی­‌ها درس خوانده بود، در هنگام جنگ جهانی دوم دانشجو بوده و در سال 1320 به عنوان معاون اداره­ تبلیغات خارجی با رادیو ایران همکاری داشت و به واسطه­‌ی شغلش با خبرنگاران جنگی آشنا شد و در جریان اخبار جنگ قرار می‌­گرفت؛ همچنین او مدتی را نیز در روزنامه­‌ی ایران مشغول به کار بوده و مقاله می‌­نوشته و ترجمه می‌­کرده است. تمام عوامل ذکر شده، زمینه‌ای شد تا او رمان بی‌نظیرش را از نگاه یک زن خلق کند که شخصیت محوری داستان است.

رمان از یک عروسی آغاز می‌شود، عروسی دختر حاکم. تمام افراد سطح بالای شهر در آنجا جمع شده‌اند، از جمله افسران ارتش انگلیس و سربازان هندی که در آن زمان بر جنوب ایران چیره بودند. از همان ابتدا کلمات شیرین و بی‌آلایش نویسنده در روح خواننده نفوذ می­‌کند و ما متوجه می‌­شویم قرار است دنیا را از چشم یک زن ببینیم و بشنویم، خواننده همان طور که پیش می‌­رود، بدون این که خودش متوجه شود، از آن چه قرار است در ادامه­‌ی کتاب روی دهد آگاهی پیدا می‌­کند. به مرور در می‌­یابیم که زن زیبا و ساده­‌ی قصه، همسر و فرزندانی دارد، وی همراه با خواهر شوهر خود در خانه‌ای ویلایی زندگی می‌­کند که در باغی بزرگ بنا شده و زندگی­‌اش را دوست دارد و برای حفظ آن تلاش می‌­کند. زن قصه، نامش زری است و نویسنده، شوهر او را یوسف نام نهاده است (یک نام‌گذاری رمزی که یادآور یوسف نبی و پیامبر نجات‌دهنده از قحطی است)؛ فرزند ارشدش خسرو و دخترانش مینا و مرجان نام دارند. زری زنی‌ست که از یک زن در دهه 20 انتظار می‌­رود باشد، مطیع و سنتی و در فکر حفظ ارامش خانواده؛ گرچه این طور نمی‌­ماند و در روند داستان او دچار تحول می‌­شود. زری تحصیل‌کرده است، در مدرسه انگلیسی‌ها درس خوانده و زبان انگلیسی می‌­داند؛ خط فکری او متاثر از شوهرش است و اگرچه میان شجاعت و ترس گرفتار است اما در پایان راهش را پیدا می‌­کند که همانا ایستادگی و مقاومت است.

شوهرش، یوسف، مردی است شجاع و مخالف استعمار، تحصیل‌کرده است و شخصیتش در طی داستان دچار لغزش نمی‌­شود؛ او می‌­داند چه می­خواهد و برای آن ایستادگی می‌­کند. یوسف، برادری دارد که دقیقا در جهت مخالف اوست، وی با انگلیسی ها همکاری می‌­کند و از آن ابایی ندارد، او به فکر خودش و منافع خودش است و برخلاف برادرش نسبت به طبقه­‌ی فرودست دل رحمی ندارد و کاری را انجام می‌دهد که برای موقعیتش خطر آفرین نباشد. از همان جمله‌های ابتدایی کتاب تقابل دو برادر به روشنی بیان می‌­شود و ما در می‌­یابیم، یوسف، علاوه بر انگلیسی‌ها، برادری دارد که باید مقابل او نیز بایستد. آن‌ها خواهری نیز دارند که عمه خانم صدایش می‌­زنند؛ او پسر و همسرش را از دست داده و حالا طالب مجاور شدن به کربلاست؛ شوهر عمه خانم و یوسف شباهت‌هایی به هم دارند، هر دوی آن‌ها مبارز و مخالف استعمار بوده­‌اند و هرکدام به طریقی در این راه شهید می‌­شوند. نوشته‌اند تصویری که دانشور در رمان خود می­سازد تحت تاثیر سال‌­های نگارش رمان است یعنی دهه 30 شمسی و کودتای 28 مرداد که از دید ناظران، دولت انگلیس در آن دخالت داشته و همین باعث شده بود تصویر سیاهی از انگلیس در برابر نگاه مردم شکل بگیرد؛ گرچه فضای رمان در دهه 20 شمسی تجسم شده است.(عسگری حسنکلو 1394:228)

در سراسر کتاب، دانشور روحیه­‌ی حق طلبی و مبارزه با ظالم را می‌­ستاید و بر آن تاکید می‌­ورزد اما آن را در پوششی نه زمخت و سخت بلکه به لطافت می‌­آراید و عرضه می‌­کند؛ او چنان می‌­کند که وقتی خواننده، در پایان، سر از کلمات بر می‌­دارد، در خود روح شجاعت و قیام را احساس می‌­کند؛ و اگرچه رمان با فضای ازدواج آغاز می‌­شود اما نویسنده آن را با مجلس عزا به پایان می‌­برد و با تاکید هر چه تمام‌تر آن را با واقعه عاشورا مقایسه می‌­کند و شاید بتوان گفت آشنایی ایرانیان با این واقعه، رمان را برای خواننده ملموس‌­تر و خواندنی­‌تر می‌­سازد.

رمان سووشون در فضایی واقع‌گرا می‌­گذرد اما نویسنده از حیث نمادگذاری کوتاهی نمی‌­کند و خواننده حین خواندن کتاب میان واقعیت و شعر در نوسان است؛ دانشور هوشمندانه و بدون آن که مخاطبش دل زده شود از فرهنگ و تاریخ سخن می‌­گوید و او را با فرهنگ شیرازی و اختلافات فرهنگی و سیاسی میان ایرانیان و فرنگی­‌ها آشنا می‌­کند به طوری که در پایان کتاب، مخاطب دانشور می‌­تواند اطمینان یابد که از دریای تاریخ و فرهنگ کشورش، قطراتی را صاحب شده است. او همچنین از قهرمانان فرهنگی و دینی ایران یاد می‌­کند و شخصیت‌های داستانش را مستقیم و غیر مستقیم با آن­ها مقایسه می‌­کند.

رمان چندین ویژگی بااهمیت دارد، سیمین دانشور همانطور که فرهنگ، تاریخ و حتی زبان شیرازی را برای خواننده مجسم کرده است و میهن پرستی و ایستادگی در برابر ستمگری را تحسین می‌­کند، ظلمی را بیان می‌­کند که جامعه نسبت به زنان روا داشته است؛ او یک رمان چندجانبه را با شخصیت پردازی‌هایی قوی و چشمگیر می‌­آفریند. به طوری که تا همین امروز، این رمان در قله­‌ی رمان‌­های فارسی ایستاده، می‌درخشد و همچنان ستایش می‌شود.

سووشون را از منظرهای گوناگون می‌توان بررسی کرد:

ادبیات عامه: اگر ادبیات عامه را مجموعه‌ای از نمادها، باورها، جریانات و تاریخ یک قوم و قبیله یا جامعه بدانیم، در این صورت داستان سووشون جزوی از ادبیات عامه است.

از همان آغاز و در عنوان کتاب مخاطب با یک آیین و باور مردمی برخورد می‌کند. اشاره به آیین سووشون یا سوگ سیاوش در این کتاب نمادی اسطوره‌ای و تاریخی است. سوگ سیاوش آیین مقدسی در میان مردم ایران بوده است و عزاداری‌های مفصلی برای کشته شدن ناحق سیاوش برگزار می‌شده است. تعزیه‌های سیاوشان یا همان سووشون که سیمین دانشور خود شاهد برگزاری‌های آن بوده است و در بافت داستان نیز به آن اشاره شده است از رسوم بزرگ ایرانیان بوده است. نویسنده اعتقاد به قهرمانی سیاوش و کشتن ناحق او را در داستان زندگی یوسف متبلور کرده است. در جایی از قصه زری خواب سیاوشان را می‌بیند که این یکی از اشاره‌های مستقیم نویسنده به همین ایده‌ی قهرمان‌پروری است. علاوه بر این مراسم، تاکید نویسنده بر مسئله‌ی محرم، بعد از کشته شدن یوسف زیاد است.

علاوه بر این‌ها پیرنگ اصلی قصه نیز از دل تاریخ معاصر ایران بیرون آمده است و نشان‌دهنده‌ی اوضاع ایران در سال‌های جنگ جهانی دوم است.

زبان سووشون نیز این داستان را در دسته‌ی ادبیات عامه قرار می‌دهد تا جایی که بعد از خوانش این کتاب، مخاطب با لهجه‌ی شیرازی و اصطلاحات آن به خوبی آشنا شده است.

سووشون از دریچه‌ی مبارزات زنان:

سووشون چه از منظر نشر و تاریخ ادبیات و چه از منظر پی‌رنگ داستان و شخصیت‌پردازی در تاریخ مبارزات زنان برای برابری‌خواهی اهمیت دارد.

همان‌طور که گفته شد، سیمین دانشور اولین زنی بود که به طور جدی داستان نوشت و رمان سووشون نیز اولین رمان نو به قلم یک نویسنده‌ی زن است. همین امر باعث راهگشایی زنان بسیاری به عرصه‌ی ادبیات شد. سووشون برخلاف اولین مجموعه داستان او ( آتش خاموش ) بسیار موفق بود و همین موفقیت، احترام بسیاری را برای نویسنده‌ی او به همراه داشت. اگر چه دانشور همسر نویسنده‌ی مطرحی هم‌چون آل‌احمد بود؛ اما هرگز اجازه نداد که توانایی‌ها و استعداد او زیر چتر نام همسرش قرار بگیرد. همواره از دانشور به عنوان یک نویسنده‌ی مستقل نام برده می‌شود نه همسر یک نویسنده.

در رمان سووشون نیز، اگر چه قهرمان قصه یوسف است؛ اما داستان از زاویه‌ی دید زری روایت می‌شود. زری با توجه به سیر داستان تغییر می‌کند. او زن تحصیل‌کرده و قابلی است که خانواده‌اش را دوست دارد و برای آرامش آن تلاش می‌کند؛ اما با دیدن شجاعت‌ها و آرمان‌های همسرش او نیز تغییر می‌کند و در برابر ظلم قد علم می‌کند. همین تصویر به ظاهر ساده برای مخاطبان سال 1348 تصویری از یک زن قهرمان و اثرگذار است که کمتر دیده است.

سووشون از منظر دیگران

همان‌طور که گفته شد تاکنون مقالات و پایان‌نامه‌ی بسیاری درباره‌ی این کتاب نوشته شده است. هر منتقدی که کتاب نقدی در رابطه با ادبیات معاصر منتشر می‌کند ناگزیر است که از سووشون و سیمین دانشور نیز حرفی بزند. به همین خاطر با یک جست‌وجوی ساده در پایگاه مقالات می‌توانید به منابع بسیاری دست پیدا کنید. افرادی هم‎چون حسین پاینده و حسن میرعابدینی مقاله‌های مفیدی در این باره نوشته‌اند. هم‌چنین در سال 1394 حسن صلح‌جو مستندی ساخت با عنوان « سیمین ساکن جزیره‌ی سرگردانی » که در آن افراد بسیاری از سیمین دانشور سخن گفتند؛ اما از مهم‌ترین کتاب‌هایی که در نقد این اثر نوشته شده است، می‌توان به کتاب « جدال نقش با نقاش » از هوشنگ گلشیری اشاره کرد.

هوشنگ گلشیری از مهم‌ترین نویسدگان معاصر ایران است. کتاب جدال نقش با نقاش از معروف‌ترین کتاب‌های اوست که در آن به بررسی زندگی و آثار دانشور پرداخته است. او این کتاب را در سه فصل نوشته است و بیشتر از دیگر آثار دانشور درباره‌ی سووشون نوشته است. همچنین در انتهای کتاب یک مصاحبه با دانشور نیز چاپ کرده است که مصاحبه‌ای بسیار خواندنی است.

یکی از مسائلی که آثار مهم و مطرحی هم‌چون سووشون با آن روبه‌رو می‌شوند، مسئله‌ی اقتباس از آثار است. کتاب سووشون نیز از بن‌مایه‌های بسیار خوبی برای اقتباس برخوردار است با این حال تا به امروز اقتباس سینمایی از این اثر انجام نشده است چرا که خود نویسنده تمایلی به این کار نداشت؛ اما در نهایت امتیاز ساخت این اثر واگذار شد هرچند که به دلیل مشکلات مالی تاکنون ساخته نشده است.

در بخش تئاتر منیژه محامدی توانست اجرای سووشون را به روی صحنه ببرد. او رضایت سیمین دانشور را جلب کرد و نمایش‌نامه‌ی سووشون را با بازی بازیگرانی هم‌چون افسانه بایگان (در نقش زری)، محمد اسکندری (در نقش یوسف)، مهدی میامی، محسن زهتاب و حبیب دهقان نسب به روی صحنه برد. 

اگر مخاطب جدی ادبیات فارسی باشید، سووشون جزو کتاب‌هایی است که باید مطالعه کنید تا بتوانید به درکی درست از سیر داستان‌نویسی در ادبیات فارسی دست پیدا کنید. هم‌چنین اگر به خواندن رمان‌های فارسی علاقه دارید، سووشون رمانی جذاب، گیرا و پرکشش است که توانسته است در طی بیش از پنجاه سال ارزش و مقام خود را حفظ کند. علاوه بر این‌ها سووشون شناخت درستی به مخاطب می‌دهد تا بتواند اوضاع و احوال تاریخ معاصر و رنج توده‌ی مردم در سال‌های قحطی و جنگ را درک کند.

آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمه: احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی (1398). تهران: نشر نی.

عسگری حسنکلو، عسگر (1394) جامعه شناسی رمان فارسی. تهران: انتشارات نگاه.

ویکی ادبیات: سیمین دانشور. بازیابی شده در 12 اردیبهشت 1399.