نجف دریابندری: مروری بر زندگی و آثار

« گاهی می‌شنویم که پیش‌خدمت حقیقی فقط در انگلستان وجود دارد. در جاهای دیگر فقط نوکر. بنده معتقدم که این حرف حقیقت دارد. از اروپایی‌ها پیش‌خدمت در نمی‌آید، چون‌که این مردم اصولا قادر نیستند جلو بروز احساسات خودشان را بگیرند؛ این‌کار فقط از نژاد انگلیسی بر می‌آید. اروپایی‌ها_ و مسلما قبول می‌فرمایید که سلت‌ها هم بدون استثنا_ به طور کلی نمی‌توانند در لحظات بروز عواطف شدید جلو خودشان را بگیرند، و نتیجتا به جز در مواقع ساده و آسان نمی‌توانند رفتار حرفه‌ای خودشان را حفظ کنند. اگر به بنده اجازه دهید که به آن تشبیه قبلی‌ام برگردم_ عذر می‌خواهم که مطلب را به این صورت خام و خشن مطرح می‌کنم_ این مردم مانند آدمی هستند که به محض کوچک‌ترین موجبی کت و پیراهنش را از تن درمی‌آورد و جیغ‌کشان پا به فرار می‌گذارد. در یک کلام، ((تشخص)) از این جماعت ساخته نیست. ما انگلیسی‌ها نسبت به خارجیان از این حیث امتیاز بزرگی داریم و به همین‌ دلیل است که وقتی انسان یک پیش‌خدمت بزرگ را تصور می‌کند، این شخص ضرورتا، و حتی می‌شود گفت بر حسب تعریف، یک نفر انگلیسی است. ممکن است در جواب بفرمایید_ چنان‌که وقتی بنده در بحث‌های شیرین جلو آتش بخاری این نظر را اتخاذ می‌کردم آقای گراهام هم می‌فرمودند_ که اگر در این گفته حق با بنده باشد، پیش‌خدمت بزرگ را فقط در شرایط دشوار می‌توان به این عنوان شناخت؛ و حال آن‌که ما امثال آقای مارشال و آقای لین را به بزرگی قبول داریم، بدون آن‌که بتوانیم مدعی بشویم که آن‌ها را در این قبیل مواقع مورد مداقه قرار داده‌ایم.»

نظام آموزش و پرورش در ایران ایرادات و مشکلات متعددی دارد. این سیستم مهم اجتماعی برای سال‌های طولانی تغییری نکرده است و نیاز به اصلاح جدی، اساسی و بنیادی دارد. روش‌های جدید آموزشی در این نظام جایی ندارند و هم‌چنان برای آموزش از شیوه‌های قدیمی استفاده می‌شود. دانش‌آموزان مختلف توانایی‌ها و استعدادهای گوناگون دارند؛ اما این سیستم آموزشی می‌خواهد برای تمام دانش‌آموزان یک الگو واحد ترسیم کند. این نظام تربیتی تفاوت‌های دانش‌آموزان را نادیده می‌گیرد و فردیت آنان را پایمال می‌کند. سال‌ها است که تعریف دانش‌آموز نمونه برای مدارس یکسان است.

در این سیستم، دانش‌آموز نمونه کسی است که همیشه سر ساعت در کلاس‌های درس حاضر شود. نمره‌های خوبی در درس ریاضی بگیرد و برای جواب دادن به سوالات معلمان همیشه داوطلب باشد. دانش‌آموزانی باهوش شناخته می‌شوند که درس علوم را خیلی‌خوب فرا بگیرند و برگه‌های امتحانی‌شان هیچ اشتباهی نداشته باشد. این سیستم آموزشی کودکان را پرسش‌گر تربیت نمی‌کند، اعتماد به نفس‌شان را می‌کشد و سعی می‌کند تا خیلی زود آن‌ها را از دنیای شیرین بچگانه‌شان جدا کند و به دنیای بزرگسالان بفرستد. حقیقت این است که در مدارس ما، درس‌هایی مانند هنر و ورزش در مقابل سایر دروس، ارزش چندانی ندارند و دانش‌آموزی که در این درس‌ها مهارت‌های ویژه‌ای دارد، جدی گرفته نمی‌شود. آموزش مهارت‌های مهمی مانند همدلی و هم‌زبانی، توانایی شنیدن و... در مدارس اتفاق نمی‌افتد؛ اما جامعه در آینده‌ توقع دارد که همه‌ی افراد از عهده‌ی این کارها به خوبی برآیند.

استعدادهای مختلف بچه‌ها در این مدارس کشته شده و راه رستگاری تنها با درس خواندن، موفقیت در کنکور، دانشگاه رفتن و... معرفی می‌شود. محصلانی که از این چهارچوب تعریف شده‌ی سازمانی، با هر شیوه‌ای، خارج شوند، در بیشتر مواقع دانش‌آموزان خوبی محسوب نمی‌شوند. افراد بسیاری هستند که این سیستم پر از ایراد را قبول ندارند و از همان ابتدا راه خود را جدا می‌کنند و به سمت علایق و اهداف خود به پیش می‌روند تا به موفقیت دست پیدا کنند. نجف دریابندری یکی از این افراد است که خیلی زود مسیر زندگی خود را پیدا کرد و از این چرخه‌ی آموزشی پر از اشکال فاصله گرفت.

نجف دریابندری کیست؟

نجف دریابندری در 1 شهریور سال 1308 در محله حمام جرمنی آبادان چشم به جهان گشود. پدر او ناخدا خلف دریابندری نام داشت. نجف خیلی زود طعم تلخ یتیمی را چشید و در سال 1314 پدر خود را از دست داد. پیش از این واقعه‌ی اسفناک، خانواده‌ی دریابندری جزو متمولین آبادان محسوب می‌شدند؛ اما با درگذشت پدر خانواده، به سطح پایین اقتصادی رسیدند. نجف به مدرسه می‌رفت. او دوره‌ی دبستان را با موفقیت سپری کرد و بعد وارد دبیرستان شد. در همان روزها بود که وی متوجه شد به ادامه‌ی تحصیل علاقه ندارد و درس را قبل از گرفتن مدرک دیپلم برای همیشه رها کرد و به سراغ علایق خود رفت. تأسیسات نفتی زیادی در آبادان وجود داشت و انگلیسی‌ها مدام به این منطقه رفت‌وآمد داشتند. نجف با استفاده از محیطی که در آن قرار داشت و دیدن فیلم‌های زبان اصلی، در مدت زمان یک‌سال، زبان انگلیسی را به صورت خودآموز و بدون کمک معلم، فراگرفت و به این وسیله وارد عرصه‌ی ترجمه شد. دریابندری به عنوان اولین اثر، در سال 1331 کتاب وداع با اسلحه ارنست همینگوی را به فارسی ترجمه کرد.

بعد از آن کم‌کم به مباحث سیاسی علاقه‌مند شد و به عضویت حزب توده درآمد. در سال 1333 او به همین جرم دستگیر شد و به زندان افتاد. ابتدا حکم اعدام او صادر شده بود؛ اما بعد از مدتی، حکم تغییر کرد و در نهایت وی بعد از 4 سال از زندان‌های پهلوی آزاد شد. دریابندری در زمان اسارت هم بیکار نماند و در همان دوران کتاب‌های ارزنده‌ای ترجمه کرد. ترجمه کتاب تاریخ فلسفه غرب اثر برتراند راسل، یادگار روزهای زندان او است.

بعد از آزادی، وی در موسسه انتشارات فرانکلین مشغول به فعالیت شد و سردبیری موسسه را بر عهده گرفت و مدت زیادی در آن‌جا کار کرد. او هم‌چنین تجربه‌ی همکاری با سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران را دارد و فیلم‌های زیادی را ترجمه کرده است. وی در سال 1357 از این شغل کناره‌گیری کرد و تمام وقت خود را به ترجمه و نوشتن کتاب و مقاله اختصاص داد.

نجف دریابندری مترجم، مقاله‌نویس و نویسنده‌ی ماهری بود و خوشبختانه آثار مختلفی از او به دست ما رسیده است. به عبارت دیگر، در عین حال، مستطاب آشپزی، از این لحاظ، افسانه اسطوره و... از جمله آثار تألیفی نجف دریابندری هستند و یک گل سرخ برای امیلی، بازمانده روز، سرگذشت هکلبری‌فین، خانه برناردا آلبا، پیامبر و دیوانه، قدرت، گور به گور، پیرمرد و دریا و... از نمونه‌ ترجمه‌های موفق او محسوب می‌شوند. دریابندری به علت ترجمه‌ی آثار ادبی آمریکایی به زبان فارسی، برنده جایزه‌ی تورنتون وایلدر دانشگاه کلمبیا شد. سرانجام او در 15 اردیبهشت سال 1399 در تهران برای همیشه چشم از جهان فروبست و در قبرستان بهشت سکینه‌ی کرج به خاک سپرده شد.

مختصر درباره‌ی آثار ترجمه‌شده‌ی نجف دریابندری

کتاب یک گل سرخ برای امیلی

یک گل سرخ برای امیلی اثر ماندگار ویلیام فاکنر است. این کتاب یک مجموعه داستان است و 6 داستان یک گل سرخ برای امیلی، انبارسوزی، دو سرباز، طلا همیشه نیست، سپتامبر خشک و دیلسی را شامل می‌شود.

فاکنر در داستان یک گل سرخ برای امیلی به سراغ زندگی دختری می‌رود که مادر ندارد و پدرش را از دست داده است. او همیشه تنهاست و با کسی ملاقات ندارد، تا این‌که با کارگری به نام هومر آشنا می‌شود که شهر را سنگفرش می‌کند و عشقی اسطوره‌ای میان این‌ دو نفر شکل می‌گیرد و تصمیم به ازدواج می‌گیرند؛ اما بعد از مدتی هومر ناپدید می‌شود. فاکنر در این داستان راز ناپدید شدن هومر را بیان می‌کند. او در کتاب خود به بررسی معضلات اجتماعی می‌پردازد و به عناصری مانند خشونت، عشق، مرگ، اضمحلال، انزوا و...، در قالب سبک گوتیک، اشاره می‌کند. نجف دریابندری این مجموعه داستان را ترجمه کرده است.

کتاب بازمانده روز

سومین اثر ایشی‌گورو بازمانده‌ روز نام دارد. او برای این کتاب برنده‌ی جایزه‌ی بوکر شد. بازمانده‌ روز داستان فرصت‌های از دست رفته و ماجرای افسوس‌های گذشته است. ایشی‌گورو به سراغ داستان مردی به نام استیونز می‌رود. استیونز در ابتدا پیش‌خدمت یک لرد انگلیسی بوده و حالا در خدمت ارباب جدید آمریکایی است. او در گذشته تنها به فکر کار و خدمت به ارباب بود و خودش را از تمام لذت‌های زندگی محروم می‌کرد. وی در روزگاران قدیم عشق، تفریح، استراحت و... را به طور کامل از یاد برده بود. یک نامه از خانم کنتن، عشق قدیمی استیونز به دست او می‌رسد و همین مسئله باعث می‌شود تا وی در خیال خود به گذشته‌ها سفر کند. استیونز حالا به درخواست ارباب فارادی به مرخصی رفته است و یک سفر شش روزه را در پیش دارد. او در این سفر خاطرات گذشته را با خود مرور می‌کند.

کتاب از دید اول شخص روایت می‌شود و ایشی‌گورو در آن به بررسی آداب و رسوم اجتماعی، سبک زندگی ثروتمندان، مشکلات طبقه فرودست و... می‌پردازد. نجف دریابندری این کتاب را با سبکی خاص و جذاب ترجمه کرده است. او به خوبی از عهده‌ی ساختن لحن نوکرمآبانه و شیرین برای استیونز برآمده است و توانسته شخصیت‌های قابل باوری برای مخاطب فارسی زبان خود خلق کند.

کتاب سرگذشت هکلبری ‌فین

سرگذشت هکلبری فین اثر مارک تواین است. این کتاب در سال 1884 به چاپ رسید و 43 فصل دارد. بسیاری از منتقدان مطرح ادبی این رمان خواندنی را بهترین اثر مارک تواین می‌دانند. در این رمان داستان پسری به نام هک را می‌خوانیم. هک با کمک تام‌ سایر مقدار زیادی پول به دست می‌آورد؛ اما اتفاقات عجیبی در زندگی‌اش می‌افتد و مجبور می‌شود از خانه فرار کند و به سفری در طول رود خروشان می‌سی‌سی‌‌پی برود. در این سفر، برده‌ای سیاه پوست به نام جیم هم با او همراه می‌شود. مارک تواین در کتاب سرگذشت هکلبری فین، ماجراهایی را برای خوانندگان بیان می‌کند که در طول سفر رخ می‌دهد.

این رمان شباهت زیادی به یک سفرنامه دارد. نویسنده با زبانی ساده و تا حدودی عامیانه، این کتاب را نوشته است. وی در کتاب سرگذشت هکلبری‌فین به مسائل مختلف اجتماعی، انتقادات جدی داشته است. نجف دریابندری این رمان جذاب را ترجمه کرد و انتشارات خوارزمی آن را در سال 1366 به چاپ رساند.

کتاب خانه برناردا آلبا

خانه برناردا آلبا آخرین نمایشنامه‌ی فدریکو گارسیا لورکای اسپانیایی است. این نمایشنامه در سه پرده روایت شده و یک درام بی‌نظیر است. در این نمایشنامه زنی شصت ساله به نام برناردا شوهر خود را از دست داده است. او 5 دختر دارد که همگی مجرد هستند. لورکا تلاش کرده تا در اثر خود رنج و ناراحتی‌های زنی بیوه را نشان دهد و سرگذشت دخترانی را به تصویر بکشد که به دنبال شادی و آزادی هستند.

این اثر به شدت رئال است. نویسنده حقایقی را درباره‌ی سرکوب زنان در اسپانیای کاتولیک، در کتاب خود آشکار می‌کند. کتاب خانه برناردا آلبا، کتاب عروس خون و کتاب یرما، سه‌گانه‌ی روستایی نام گرفته‌اند. این اثر جزو آخرین ترجمه‌های نجف دریابندری است و نشر کارنامه آن را منتشر کرده است.

کتاب پیامبر و دیوانه

پیامبر و دیوانه اثر جبران خلیل جبران است. این اثر عارفانه و زیبا سرشار از حکایت‌های کوتاه است و دو بخش اصلی دارد. بخش اول پیامبر نام دارد. جبران خلیل جبران در این بخش شهری خیالی خلق می‌کند و راوی داستان، مردی به نام مصطفی است که تصمیم دارد بعد از سال‌های طولانی از شهر برود. مردم به نزد مصطفی می‌آیند و سوالات و دغدغه‌های خود را در مورد زندگی‌شان بیان می‌کنند و مصطفی به آن‌ها جواب می‌دهد.

بخش دوم دیوانه نام دارد. در این بخش نویسنده یک راوی دیوانه را انتخاب کرده و کتاب را از زبان او روایت می‌کند. جبران خلیل جبران مفاهیمی مانند عشق، حقیقت، مرگ، کار، اندوه، آزادی، رهایی و... را مورد بررسی قرار می‌دهد و در مورد آن‌ها صحبت می‌کند. نشر کارنامه این اثر را در سال 1378 با ترجمه‌ی نجف دریابندری منتشر کرد.

کتاب قدرت

کتاب قدرت اثر برتراند راسل است. این کتاب در سال 1938 منتشر شد. راسل در این اثر توجه ویژه‌ای به تاریخ داشته و از نمونه‌ها و مثال‌های متعدد استفاده کرده است. کتاب قدرت، درون‌مایه‌ای سیاسی، فلسفی و اجتماعی دارد. نویسنده سعی داشته تا عنصر قدرت را قبل از جنگ جهانی دوم در اروپا به تصویر بکشد.

راسل در این کتاب ابتدا قدرت را تعریف می‌کند و بعد به بررسی انواع آن می‌پردازد. او قدرت را برای آدمیان هدف می‌پندارد؛ اما در نظرش، قدرت فقط به معنای توان اقتصادی نیست و نمونه‌های گوناگونی دارد. وی در کتاب خود از قدرت برهنه، قدرت انقلابی، قدرت و اخلاق، فلسفه‌های قدرت و... صحبت می‌کند و سعی‌ دارد تا مخاطب خود را به سرزمین آگاهی دعوت کند. نجف دریابندری یک‌بار در سال 1342 با راسل دیدار داشته و آثار متعددی از این نویسنده را ترجمه کرده است. قدرت یکی دیگر از کتاب‌هایی است که به قلم پرتوان دریابندری ترجمه شد و در سال 1361 توسط نشر خوارزمی انتشار یافت و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت.

ترجمه‌های نجف دریابندری شیرینی خاصی دارد و بسیار خوش‌خوان است. کلمات در کتاب‌های ترجمه شده توسط این مترجم به گونه‌ای به کار رفته که انگار بارها و بارها راجع به کارکرد آن‌ها فکر شده و هر کلمه مانند قطعه‌ای از یک پازل در جای درست خود به کار رفته است. اگر می‌خواهید کتابی با ترجمه‌ای خوب و روان بخوانید، به هیچ ‌وجه آثار نجف دریابندری را از دست ندهید.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی نجف دریابندری می‌توانید به این سه بخش ( بخش اول درباره‌ی زندگی و بخش دوم درباره‌ی ترجمه‌ها و بخش سوم درباره‌ی تالیفات ) مراجعه فرمایید.

[1]- (ایشی‌گورو، 1375: 65و66)