میشل فوکو فیلسوف شهیر فرانسوی است که نویسندگان زیادی در تبیین فلسفه و اخلاق از او تاثیر گرفته‌اند. یکی از این نویسندگان که خود استاد فلسفه دانشگاه هونگکونگ است، تیموتی الیری نام دارد و کتاب فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه را در توضیح اینکه چرا ما ادبیات میخوانیم، به نگارش درآورده است.
در خلاصه‌ترين شكل مي‌توان گفت كه كتاب فوكو و ادبيات داستاني: كتاب تجربه، كتابي است دربارۀ خواندن. دربارۀ اين‌كه چرا ما ادبيات مي‌خوانيم، اين خواندن چگونه خواننده را تغيير مي‌دهد و اين تغيير چگونه مي‌تواند به دگرگوني سياسي و اجتماعي بزرگ‌تري منجر شود. تيموتي اليري نويسندۀ كتاب، استاد فلسفۀ دانشگاه هونگ‌كونك است. او چندين كتاب در مورد فوكو و فلسفه‌ي قاره‌اي نوشته و از شهرت و اعتبار جهاني زيادي برخوردار است. با اين حال، شايد مسئلۀ مهمتر اين باشد كه او معلم خوبي است. يك معلم خوب پيچيده‌ترين موضوعات را هم به جذاب‌ترين وجه قابل‌درك مي‌كند. معلم خوب مي‌داند از كجا شروع كند، چگونه موضوع را باز كند و چطور بحث را جمع كند. مثلاً نويسنده در همان ابتدا تمام كتاب‌ها را به سه دسته تقسيم مي‌كند. به باور او تمام كتاب‌ها يا «كتاب اثبات»اند (مثل رياضيات، فيزيك و مانند آن) يا «كتاب اطلاعات»اند يا «كتاب تجربه».
اين دستۀ سوم از كتاب‌هاییست كه ما در فوكو وادبيات داستاني: كتاب تجربه با آن سرو كار داريم. يعني كتاب‌هايي كه در آن‌ها مسئله نه بر سر اثبات چيزي است (هرچند ممكن است يك داستان چيزي را بر ما اثبات كند كه باز هم اين اثبات بيش‌تر وجه تجربي دارد تا منطقي) و نه مسئله بر سر دادن اطلاعات است (مثلاً اطلاعاتي كه ما از موبي‌ديك، نهنگ سفيد داستان هرمان ملويل، مي‌گيريم به‌هيچ‌وجه به‌لحاظ علمي يا زيست‌شناختي قابل استناد نيست)، بلكه مسئلۀ ادبيات بيش‌تر تجربه است. پس مي‌توان گفت ما با خواندن ادبيات چيزي را تجربه مي‌كنيم. اين تجربه‌كردن حدود تجربۀ روزمره ما را گسترش مي‌دهند، مثلا زني در اصفهان داستان سفرهاي گاليور را مي‌خواند كه يك ايرلندي قرن شانزدهمي است.
از طرفي تجربه نزد فوكو از اهيمت زيادي برخوردار است و به باور اين فيلسوف شهير فرانسوي، براي هر تجربه همواره مي‌توان سه ضلع را متصور بود: خويشتن، دانش، قدرت:
ــ در هر تجربه يك «من» در معرض تجربه قرار مي‌گيرد و اين تجربه مي‌تواند منجر به دگرگوني اين «من» شود، پس ما در اين‌جا مسئلۀ «اخلاق» را داريم.
ــ در هر تجربه چيزي مكشوف مي‌شود و اين گشودگي مي‌تواند نوعي آگاهي جديد را به تجربه و شناخت درآورد، پس ما در اين‌جا مسئلۀ «دانش» داريم.
ــ هر تجربه در معرض نوعي فضاي قدرت تجربه مي‌شود، به اين معني كه در بنِ هر تجربه راستيني نوعي زيسته يا هستۀ سياسي وجود دارد، پس ما در اين‌جا مسئلۀ «قدرت» را داريم.
نويسندۀ فوكو و ادبيات داستاني: كتاب تجربه براي توضيح حرف‌هايش از مثال‌هاي ادبي استفاده مي‌كند. و اين مثال‌ها را عمدتاً از ادبيات ايرلند مي‌آورد. از اين نظر هم كتاب مي‌تواند براي خوانندۀ ايراني جالب باشد. چون كتاب‌هاي معدودي مشخصاً به ادبيات ايرلند در پرتو يك نگاه فلسفي و ادبي پرداخته‌اند و احياناً در دسترس فارسي زبانان قرار گرفته‌اند. اما نكتۀ مهمتر از اين برمي‌گردد به نظام سياسي و ادبي حاكم بر اين كشور در يكي دو قرن اخير. شايد بشود گفت نويسندۀ ايرلندي نيز مانند نويسندۀ ايراني همواره اين دغدغه را داشته كه نه تنها با نوشتن لذت‌هاي ادبي را به خوانندگانش ارزاني كند، بلكه گرهاي از كار فروبسته سياسي و فكري آن‌ها نيز بگشايد. از اين جهت مسئوليت نويسندۀ ايرلندي يكي دو قرن اخير شباهت قابل‌دركي با دغدغه‌هاي نويسندۀ وطني داشته است. برای اين دغدغه‌هاي مشترك و بحث‌هاي سال‌هاي اخير در مورد ادبيات سياسي و نقش و مسئوليت نويسنده و قدرت ادبيات مي‌توانید پاسخ‌هاي در خوري در اين كتاب بيابید.
تیموتی اُلیری، فوكو و ادبيات داستاني: كتاب تجربه، چاپ دوم ،مترجم فرهاد اکبر زاده ، نشر بان
مطالب پیشنهادی
کتاب های پیشنهادی