گاهی باید قبول کرد در جایی همگی مدیون چیزی یا کسی هستیم. مدیون همت بلند یک شخص یا کیفیت بالای یک چیز. مدیون وارستگی و ثابت‌قدمی و مدیون لذتی که دریافت کرده‌ایم. نه این‌که بخواهیم بنتامی به قضیه نگاه کنیم. این دِينی که بر گردن احساس می‌کنیم قابل‌اندازه‌گیری نیست، فقط و فقط در خود احساسش می‌کنیم و با لبخند یادش می‌کنیم. کاری که خشایار دیهیمی برای دنیای کتاب‌خوان‌های فارسی‌زبان انجام داده است مصداقی از همین وارستگی و همت بلند و دادن لذّت است.
آغاز راه
خشایار دیهیمی در بیستم آبان‌ماه سال 1334 در تبریز متولد شده است. علاوه‌بر حیطه‌ی ترجمه، به کار ویراستاری هم مشغول بوده است و آنچه که ترجمه کرده است نیز در حوزه‌ی علوم انسانی و ادبیات بوده است. از‌این‌رو، همه‌فن‌حریف بودن این مرد را نباید تا پایان این نوشتار از یاد برد. تعداد ترجمه‌هایش را بالای صد اثر دانسته‌اند و ویراستاری‌هایش هم در حولو‌حوش همین عدد است. مثلاً، مجموعه‌ی «نسل قلم» یکی از همین فعالیت‌های اوست که صدوده جلد دارد و سرویراستاری مجموعه نیز بر عهده‌ی خشایار دیهیمی بوده است و بخش قابل‌توجهی از عناوینش نیز ترجمهی خود اوست.
خشایار دیهیمی بخش ابتدایی تحصیلاتش را در تبریز گذراند و در شروع نوجوانی همراه با خوانده‌اش به تهران آمد. به دانشگاه تبریز رفت و فارغ‌التحصیل رشته‌ی مهندسی شیمی از همین دانشگاه در سال 1356 شد. پس‌از دانشگاه در انتشارات فرانکلین مشغول‌به‌کار شد و در دهه‌ی 1360 مسئولیت ویرایش تاریخ تمدن ویل دورانت را بر عهده گرفت. پس‌از آن در انتشارِ نشریه‌ی نگاه نو همکاری جدی داشت.
اولین ترجمه: یادداشت‌های یک دیوانه
سال 1363 بود که در نشر هاشمی اولین ترجمهی او، یادداشت‌های یک دیوانه اثر نیکلای گوگول، منتشر شد. او ترجمهی داستان‌های گوگول را محض دل‌خوشی دانسته. دیهیمی خودش را در مترجمی شاگرد عبدالله توکل می‌داند. یادداشت‌های یک دیوانه، که بعدها در نشر نی منتشر شد، مجموعه‌ای از چند داستان کوتاه نیکلای گوگول ـ نظیر دماغ، بلوار نیفسکی و شنل ـ است.
ترجمه‌های حوزه‌ی علوم سیاسی و تاریخ
بخش عمده‌ای از کارهای خشایار دیهیمی مربوط به کتب حوزه‌ی علوم سیاسی و تاریخ است. یکی از مهم‌ترین این کتاب‌ها اروپا از دوران ناپلئون است که منبع مهمی برای دانشجویان رشته‌هایی نظیر تاریخ و علوم سیاسی است. اروپا از دوران ناپلئون کتابی است که تاریخ اروپا، و نه کشورهای اروپایی، را از زمانه‌ی پس‌از سقوط ناپلئون بناپارت بررسی می‌کند و کتابی است دوجلدی. محتوای اصلی این کتاب تجزیه‌وتجلیل دوران پساناپلئون است.
ترجمهی مهم دیگر خشایار دیهیمی در همین حوزه کتاب فرهنگ اندیشه‌های سیاسی به سرویراستاریِ فیلیپ پی. وینر است. این کتاب، که در یازده مدخل تنظیم شده است، در هر مدخل خود به مسائل اساسی علوم سیاسی نظیر توتالیتاریسم یا لیبرالیسم پرداخته است. مزیت این کتاب این است که مدخل مربوط به هر موضوع توسط متخصص آن حوزه نوشته شده است.
فلسفه‌ی سیاسی اثر جین همپتن کتاب دیگری است که برای دانشجویان رشته‌ی علوم سیاسی جزو منابع مهم است. این کتاب به پرسش‌های اساسی حوزه‌ی علوم سیاسی نظیر عدالت و آزادی می‌پردازد.
ترجمه‌های حوزه‌ی ادبیات
علاوه‌بر یادداشت‌های یک دیوانه خشایار دیهیمی ترجمه‌های ادبی دیگری هم دارد. بخش مهمی از ترجمه‌های حوزه‌ی داستان در بین کارهای او مختص به آلبر کاموست. سوءتفاهم، یادداشت‌ها، تسخیرشدگان، صالحان و بیگانه پنج اثری هستند که از آلبر کامو به‌دست وی ترجمه شده است.
در کنار ترجمهی آثار کامو، نوولای سوفیا پتروونا را هم باید یاد کنیم. کتابی که نویسنده‌اش لیدیا چوکوفسکایاست و نشر ماهی چاپش کرده است. روایت سوفیا پتروونا درخصوص پاک‌سازی بزرگ شوروی است که بین سال‌های 1936 تا 1938 اتفاق افتاد. سوفیا قهرمان اثر است که فرزندش درگیر ماجراهای پاک‌سازی می‌شود.
ترجمه‌هایی از تجربه‌های زندگی
علاوه‌بر ادبیات و علوم سیاسی و فلسفه، خشایار دیهیمی در حوزه‌ی تجربهی زندگی نیز ترجمه دارد که در نشر گمان چاپ شده‌اند. کتاب بخشودن یکی از همین کتاب‌های نشر گمان در حوزه‌ی تجربهی زندگی است که به‌دست خشایار دیهیمی ترجمه شده است. موضوع این کتاب درخصوص دو پرسش اساسی است که نویسندگان کتاب کوشش می‌کنند تا به آنها بپردازند: بخشودن و گذشت یعنی چه؟ دلایل بخشودن چیست و چه چیزهایی ما را منصرف از این کار می‌کنند.
تاریخچه‌ی خوشبختی عنوان دیگری است که به‌دست دیهیمی ترجمه شده و گمان چاپش کرده است. تاریخچه‌ی خوشبختی موضوعش سرراست است: خوشبختی. نیکلاس وایت، نویسنده‌ی کتاب، در گذری دوهزاروپانصدساله بر تفکر بشریت درباره‌ی مفهوم خوشبختی در نوشتار خویش تدقیق کرده است و در این خصوص به آرای بخش قابل‌اعتنایی از اندیشمندان تاریخ نیز پرداخته است.
دروغ/اراده‌ی آزاد نوشته‌ی سام هریس نگاهی است به مفهوم «دروغ مصلحتی». دروغ‌هایی که روزانه زیاد آنها را می‌شنویم یا استفاده می‌کنیم. در این کتاب درخصوص صادق بودن نیز بحث می‌شود.
چهارمین، و البته آخرین کتاب از فهرست ترجمه‌های خشایار دیهیمی در نشر گمان، نیز فلسفه‌ی ترس است. کتابی نوشته‌ی لارس اسونسن که در ایران با اقبال خوبی مواجه شد. در این کتاب، وجه‌های گونه‌گون احساس ترس در وجود آدمی بررسی می‌شود و اسونسن تلاش می‌کند تا درکی تازه از این احساس بشری به دست دهد.
هنوز ترجمه‌هایی هستند!
اطلاعاتی که درمورد ترجمه‌های خشایار دیهیمی در بالا آمد تنها 1 درصد از کاری است که او تا به امروز انجام داده است. برای درک بهتر از کارنامه‌ی کاری خشایار دیهیمی به چند ترجمهی دیگر ایشان نیز می‌پردازیم.
داستایوفسکی: جدال شک و ایمان از مهم‌ترین کتاب‌هایی است که درخصوص داستایوسکی به فارسی ترجمه شده است. نویسنده‌ی کتاب ادوارد هالت کار است. نوشتار هالت کار تمامی دوره‌های زندگی داستایوفسکی را شامل می‌شود و نگاهی عمیق نسبت به نویسنده‌ی روس تلاش می‌کند که داشته باشد و اطلاعات مبسوطی هم از دوران کودکی داستایوفسکی می‌دهد.
کار مهم دیگری که از خشایار دیهیمی تا به حال منتشر شده است مجموعه‌ای است در نشر نو که به فلسفه‌ی کی‌یرکگور، داستایوفسکی، کامو، رابرت تالیس رالز و تامس هابز می‌پردازد. در این کتاب‌ها تلاش شده است سویه‌های تازه‌ای از این نویسندگان و اندیشمندان ارائه شود که تا کنون شاید در کتاب دیگری به دست خوانندگان نرسیده است.
در نشر نو، علاوه‌بر این مجموعه، مجموعه‌ی دیگری نیز از ترجمه‌های خشایار دیهیمی منتشر شده است که به فلسفه‌ی سیاسی هانا آرنت، جان استوارت میل، آِزیا برلین و فون هایک می‌پردازد. مجموعه‌ی فلسفه‌ی سیاسی بینشی عمیق و خاص را درخصوص اندیشه‌ی اندیشمندان مد نظرش ارائه می‌دهد. در بحث برلین پلورالیسم مد نظر قرار می‌گیرد، درمورد فون هایک نویسنده‌ای قلم می‌زند که تخصصش اندیشه‌ی فون هایک است و درمورد استوارت میل نیز بحث درمورد آزادی هدف کتاب می‌شود.
ترجمهی دیگری که از دیهیمی بسیار حائز اهمیت است کتاب فیلسوفان سیاسی قرن بیستم است که به همت نشر ماهی منتشر شده است. اچ. لسناف، نویسنده‌ی کتاب، نگاهی مقایسه‌ای را در این کتاب پی می‌گیرد و نسبت‌های میان فلاسفه‌ی سده‌ی بیستم را با اعصار پیشین مد نظر قرار می‌دهد. هانا آرنت، اریک وگلین، فون هایک، لئو اشتراوس، جان رالز و آیزیا برلین ازجمله اندیشمندانی هستند که این کتاب به آنها می‌پردازد.
همه‌فن‌حریف
اطلاعاتی که درمورد ترجمه‌های خشایار دیهیمی در بالا آمد تنها 1درصد از کاری است که او تا به امروز انجام داده است و صحبت راجع‌به بخش زیادی از ترجمه‌هایش نظیر نویسندگان روس، فلسفه‌کی‌یرکگور، نظریه‌ی نظم خودانگیخته، روح پراگ یا داستایفسکی: جدال شک و ایمان را به مجالی دیگر موکول می‌کنیم. حالا که به این قسمت از نوشتار می‌رسیم مطمئن می‌شویم که لقب «همه‌فن‌حریف» کاملاً شایسته‌ی مترجمی همچون خشایار دیهیمی است که سهم بزرگی در سیر مطالعات بسیاری از فارسی‌زبان‌ها داشته است و لذت بسیاری را برای بخش قابل‌توجهی از مردم به ارمغان آورده است. ترجمه‌های او عمدتاً به ادبیات و سیاست و تجربهی زندگی می‌پردازد و از این حیث مترجمی است که صحبت از زندگی کردن را برای مردم ترجمه کرده است و لحظه‌های بسیاری از زندگی ما را آمیخته به احساس حقیقی زندگی کرده است.